I była miłość w getcie

Fotografia pochodzi ze zbiorów rodzinnych mieszkającej w Toronto Hellen Mueller zd. Muszkies, która rozpoznała uczestników koncertu. Dolny rząd od lewej: państwo Baigielman (lub Bagelman), dr Pecker, Oles (Francis) Pietruszka, pani Pietruszka, Leon Szpilman, recytator Wohl, Janka Malinger, NN (z Łodzi), dyrygent Pietruszka, Jakub Lustik, Pinchas Mitsmacher, Chaja Muszkies (Hellen Mueller) przy pianinie, Rutka Muszkies. Górny rząd od lewej: NN (zięć Rubinsteina), Sander Lederman, Dora Rubinstein, Mosze Alterman, dr Ludwik Wacholder, Willy Kierbel, Dora Rubinsztain, Icchak Rubinstein, NN, Dawid Djament, Małka Muszkies, kontrabasista Icchak Baigelman, Baigelman i akordeonista Mosze Mitsmacher. Fot. Szmul Muszkies, zima 1942 rok.

Była późna zima 1941/1942 roku. Mimo, że leżał gruby śnieg i mróz trzymał tęgo, ostrowczanie wypatrywali oznak wiosny. Miała to już być trzecia okupacyjna wiosna. Z każdym kolejnym odrodzeniem przyrody rodziła się nadzieja na rychły koniec wojny. 

Już niemal od roku Żydzi z Ostrowca, a także z okolicznych wiosek i różnych miast Polski, ale także wiedeńczycy pochodzenia żydowskiego, byli zamknięci w ostrowieckim getcie. W sumie około piętnaście tysięcy ludzi stłoczonych na stosunkowo niewielkiej przestrzeni. Rynek, Siennieńska, Polna, Browarna (dziś Mickiewicza), Starokunowska, Młyńska, Kościelna. Niewolnicza praca, brutalne pobicia, gwałty na młodych kobietach, morderstwa stały się mroczną codziennością getta ostrowieckiego. 

Pomimo tych nieludzkich warunków, strachu i poniżenia starali się oni żyć normalnie. Tej właśnie zimy postanowiono urządzić koncert dobroczynny na rzecz najbiedniejszych. Od pewnego czasu funkcjonowała orkiestra pod batutą przybyłego z Łodzi dyrygenta Pietruszki. Muzykami ostrowieckiej gettowej orkiestry byli: Janka Malinger i Baigielman grali na saksofonach, uzdolniony muzyk dr Pecker z Wiednia był wiolonczelistą, na skrzypach Jakub Lustik i Pinchas Mitsmacher, kontrabas dzierżył Icchak Baigelman a akordeon Mosze Mitsmacher. Do tego młodziutka, niespełna dziesięcioletnia Chaja Muszkies (Hellen Mueller) grała na pianinie a niejaki Wohl prowadził recytacje. 

Koncert odbył się budynku szkoły na ul. Iłżeckiej. Musiał być to bardzo uroczysty i podniosły dzień. Na widowni koncertu zasiedli znamienici obywatele Ostrowca, a wśród nich zwalistą sylwetką i tubalnym głosem wyróżniał się znany wszystkim w mieście dentysta Ludwik Wacholder. Przybył także wraz z żoną Dorą Icchak Rubinstein, wysoki, siwy mężczyzna, który od połowy 1940 roku był przewodniczącym Judenratu (Żydowska Rada Starszych - wprowadzona przez nazistów w 1939 roku forma sprawowania władzy przez przywódców żydowskich nad skupiskami żydowskimi). Była tam też jego córka z mężem. Byli inni urzędnicy Rady Żydowskiej – Mosze Alterman i Dawid Djament. Nie mogło zabraknąć też artystycznej rodziny Muszkiesów, tym bardziej, że ich starsza uzdolniona muzycznie córka grała w gettowej orkiestrze. I to właśnie ojciec małej Chai, który przed wojną prowadził renomowany zakład fotograficzny, wykonał zdjęcie, dzięki któremu możemy poznać twarze ich wszystkich. 

W niedługim czasie Niemcy wprowadzili zakaz podobnych koncertów w ramach rozpoczętego tzw. „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Już w listopadzie 1941 roku, po pierwszej masowej zbrodni na Żydach pod Wilnem, przybyły do Ostrowca Icchak Cukierman, - ps. Antek, członek Żydowskiej Organizacji Bojowej – ostrzegł członków tutejszego Judenratu przed zagładą, jaką Niemcy szykują dla nich wszystkich. Cukierman już po wojnie wspominał, że „nie byli w stanie pojąć, jak można, tak po prostu, zgładzić całą gminę żydowską. […] Rubinstein powiedział, że trudno z tego jednego przypadku wnioskować, że Niemcy mają ujednolicony model traktowania Żydów. Tak czy inaczej, jesteśmy uzależnieni od miejscowych władz. Jeśli uda się ułożyć dobre stosunki ze znajdującymi się na miejscu Niemcami, są dobre szanse na przeżycie wojny. Weźmy dla przykładu dwa miasta: Radom i Kielce. W Radomiu biją Żydów za to, że nie zdejmują czapki przed Niemcami, a w Kielcach za to, że zdejmują czapkę. Albo Warszawa: zamknięte getto, otoczone murami i drutem kolczastym, nękane głodem i tyfusem. A w Ostrowcu – otwarta dzielnica żydowska i jedzenia pod dostatkiem. Jak można więc wnioskować, że jedna ręka niemiecka kieruje żydowskim losem?” 

Na zniszczonej, ale szczęśliwie zachowanej, fotografii z zimy '42 roku, zrobionej zaraz przed lub po koncercie, widzimy ich pogodnych, z nadzieją patrzących w przyszłość, bo przecież typowo ludzką jest wiara w to, że „nawet po najczarniejszej nocy wschodzi słońce”... Z nadejściem wiosny w tymże 1942 roku ruszyła budowa obozu zagłady w Treblince, gdzie miała zginąć społeczność ostrowieckich Żydów. 12 października rozpoczęła się brutalna likwidacja getta w Ostrowcu, w wyniku której zginęło około jedenaście tysięcy ludzi (na ten temat czytaj artykuł Moniki Pastuszko „Likwidacja getta ostrowieckiego”). Dziś, dokładnie 73 lata od tych wydarzeń” o godzinie 12.00 w naszym mieście przy ul. Starokunowskiej odsłonięty zostanie pomnik upamiętniający ostrowieckich Żydów, ofiary II wojny światowej.

Wojtek Mazan
Fakty Ostrowieckie
12 października 2015

Abram Jeleń

Lekarz medycyny Abram Jeleń, ur. 23 września 1889 r. w Suwałkach, s. Sendra i Gieny. Medycynę studiował we Wrocławiu i Saratowie. Uczestnik I wojny światowej, (był młodszym, później starszym lekarzem 302 pp armii rosyjskiej). Z Rosji do Polski wrócił w 1922 r. Lekarz dermatolog i pediatra, w 1926 r. w zarządzie ostrowieckiej Kasy Chorych, w 1933 r. ordynator Oddziału Wewnętrznego Szpitala w Ostrowcu. Prawdopodobnie przydzielony do kadry zapasowej 9 Szpitala Okręgowego, do września 1939 r. mieszkał i pracował w Ostrowcu Świętokrzyskim. W nieznanych okolicznościach wzięty do niewoli sowieckiej – dalsze losy nieznane.

Źródło: Miejski Informator Samorządowy

Rabin Jehiel ha-lewi Halsztok

Rabin Jehiel ha-lewi Halsztok

Dom, w którym mieszkał rabin Jehiel ha-lewi Halsztok, ul. Iłżecka [?], fot. przed II w.ś., [nieistnieje]

Archeologowie na ostrowieckim kirkucie

Znamy już miejsce pochówku sławnego w świecie ostrowieckiego rabina a także wiemy, jaką formę miał jego grób zniszczony w czasie wojny i chwilę po niej.

Bielejące pasy w wykopie to ślad po odnalezionym założeniu grobowym ostrowieckiego rabina.
Fot. U. Jedynak

W zeszłym miesiącu na ostrowieckim kirkucie miało miejsce wyjątkowe wydarzenie. Przez blisko dwa tygodnie trwały tam wykopaliska archeologiczne. Wyjątkowe o tyle, że w religii żydowskiej pozwolenie na prowadzenie tego typu prac wydaje się tylko w sytuacjach nadzwyczajnych. Wykopaliska miały na celu odnalezienie grobu znanego w świecie, a we własnym mieście całkowicie zapomnianego, ostrowieckiego rabina. Prace archeologiczne na zlecenie mieszkającego w Londynie wnuka rabina, Jehudy Lejb Halstuka, prowadziła lokalna firma „Labrys. Badania i nadzory archeologiczne” zarządzana przez Urszulę Jedynak. Wykopaliska nie mają nic wspólnego z ekshumacją, gdyż takowa jest praktycznie niemożliwa w religii żydowskiej. 

Prace archeologiczne na kirkucie prowadziła firma „Labrys” Urszuli Jedynak (druga z lewej)
pod nadzorem maszgijacha Huberta Rogozińskiego (pierwszy z prawej), fot. A. Jedynak

Pracom archeologów przyglądał się nadzorca religijny tzw. maszgijach, Hubert Rogoziński, członek zarządu łódzkiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej. Badania archeologiczne miały zlokalizować i zbadać, jaką formę miał tzw. ohel na grobie ostrowieckiego rabina. Ohel to odpowiednik naszej kaplicy grobowej jeśli chodzi o formę, jednak jego funkcja jest inna. Ohele stawiane są tylko na grobach przywódców duchowych i religijnych. Istnieją przekazy, że na ostrowieckim kirkucie stał jeden ohel i to właśnie na grobie przodka Halstuka. Nie zachowały się jednak zdjęcia i mapy umożliwiające jego umiejscowienie. Z niepewnych źródeł wiadomo, że budynek został wysadzony w powietrze przez Niemców, a po wojnie polscy komuniści dokończyli dzieła i teren żydowskiego cmentarza zamienili w park.

Meir Jachiel Halsztok
jako wybitny duchowy przywódca,
po śmierci wyróżniony został ohelem.
 Fot. „Żydzi ostrowieccy”

Niestety bardzo niewiele wiemy, kim był ów rabin. Podobnie jak o całej społeczności żydowskiej zamieszkującej i tworzącej nasze miasto od samego jego początku do czasów Holocaustu. Przypomnijmy, że w wyniku systematycznej likwidacji narodu żydowskiego przez nazistowskie Niemcy, życie straciło także kilkanaście tysięcy Żydów ostrowieckich, co stanowiło ponad 30 % przedwojennej populacji Ostrowca. Zadziwiający i przerażający jest fakt, że o tych naszych sąsiadach dziś, ledwie 70 lat od tragedii, wiemy tak mało. Całą wiedzę na temat rabina czerpiemy z książki pt. „Ostrowiec. A monument on the ruins of an annihilated Jewish community”, wydanej w 1975 roku  w Tel Awiwie. Z owej „Księgi pamięci Żydów ostrowieckich” - bo taką zwyczajową nazwę nosi ta publikacja, która do dziś nie doczekała się tłumaczenia na język polski – dowiadujemy się, że ów rabin swego czasu cieszył się międzynarodową sławą. Do dziś wielu religijnych Żydów przyjeżdża z całego świata do Ostrowca, by pomodlić się na jego grobie. Nazywał się Meir Jachiel Halsztok i był ostrowieckim rabinem przez ponad 40 lat. Ten właśnie człowiek bardziej niż ktokolwiek inny odcisnął piętno na charakterze żydowskiego Ostrowca. Mówiono o nim, że „żył w Ostrowcu, ale jego duch szybował w niebie”. Halsztok już od wczesnej młodości zaczął zwracać uwagę jako niezwykle uzdolniony talmudysta.  Zajmował się również naukami świeckimi – astronomią i matematyką. We wspomnianej Księdze pamięci zachował się opis tego niezwykłego człowieka: „Wysoki, imponującej postury, rabin Meir Jechiel był nieco ekscentryczny w ubiorze, nosząc „spodak” [wysoki futrzany kapelusz] i futrzany kołnierz nawet w lato. Miał niesamowicie bladą twarz i dzikie oczy, które emanowały boskim blaskiem. Rabbi Meir Jechiel wiecznie pościł i nigdy nie był widziany, żeby jadł publicznie. Zawsze przed snem wypijał szklankę gotowanego mleka i prawie przez czterdzieści lat praktykował ascetyzm w weekendy, szabasy i święta. Żył prostym, surowym życiem i nosił swój płaszcz przywództwa z pokorą i godnością, poświęcając całego siebie studiowaniu literatury rabinicznej. Pod wpływem ascetycznych zachowań rabina wielu ortodoksyjnych mieszkańców Ostrowca przestawało jeść mięso i żyli na diecie nabiałowej.” Przybył do Ostrowca jako młody człowiek i pozostał tu do swojej śmierci w 1928 roku w wieku 77 lat. Został pochowany na ostrowieckim kirkucie. Do dziś w tzw. lapidarium zachowała się betonowa płyta, którą na zdewastowanym i zbezczeszczonym grobie rabina już po wojnie ustawili żydowscy ocaleńcy. Czytamy na niej „Tu pochowany święty pan, światło wygnania. Przewodniczący sądu rabinackiego świętej gminy Ostrowiec. Meir Jechiel ha-Lewi, błogosławionej pamięci! Halsztok. Zmarł 19 adar I 688.” (11.03.1928 r.).

Nagrobek, tzw. macewa, wykonana po wojnie na miejscu zbezczeszczonego grobu ostrowieckiego rabina. Fot. W. Mazan

Badania odniosły zamierzony skutek i, mimo że pełne wyniki badań archeologicznych poznamy za kilka tygodni, już dziś można mówić, że odkrycia te zmieniają i poszerzają naszą wiedzę na ten temat. Archeolog Urszula Jedynak potwierdza zlokalizowanie poszukiwanego ohelu. Wnuk rabina i cadyka Halsztoka zlecił te badania, gdyż nosi się z zamiarem odtworzenia ohelu przodka, po to by jego wyznawcy mieli miejsce, do którego mogliby pielgrzymować. Jeśli plany te dojdą do skutku, Ostrowiec wpisze się jako ważny punku na mapie chasydyzmu.

Komentarze:

Urszula Jedynak, archeolog, właścicielka firmy „Labrys”

„Była to budowla mniej więcej pięć na siedem metrów, z bardzo płytkimi fundamentami. Z dużym prawdopodobieństwem miał on formę ceglanego muru otaczającego grób rabina i ustawioną na nim macewę, opartą o zachodnią ścianę muru. Ohel miał ozdobne detale kamienne i być może metalowe.”

Hubert Rogoziński, maszgijach, członek zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi

„Rabin Meira Jechiela Halsztok uznawany był za duchowego, charyzmatycznego - pochodzącego nie z wyboru, a z posiadanej wiedzy, dawanego przykładu i religijności - przywódcę społeczności żydowskiej. Najpierw był rabinem i wypełniał funkcję w gminie, zaś później ze względu na swoją wiedzę, życie i prawość został uznany przez chasydów z Ostrowca za cadyka – takiego, którego się słucha i naśladuje, a który podnosi do nieba upadłe modlitwy.”

Wojek Mazan

Fakty Ostrowieckie 

14 września 2015 r.

Źródło: allegro

Z opisu: zdjęcie z albumu niemieckiego żołnierza. Fotofografia została wykonana w Ostrowcu podczas okupacji niemieckiej.

Źródło: allegro

Księża Droga

Dziś nie ma po niej praktycznie śladu, a w latach 30. XX wieku planowano uczynić z niej reprezentacyjną ulicę Ostrowca. Żyjąc kilkanaście, kilkadziesiąt lat w jednym mieście poznajemy je jak własną kieszeń. Znamy ulice, domy, ludzi. Ludzie odchodzą, domy są wyburzane i mimo że to dla nas tragedią, wiemy że taka jest kolej rzeczy. Ale ulice – główne ulice - wydają się jakby trwały od zawsze i miały trwać na zawsze. Mapa miasta jest niezmienna, może jedynie się rozrastać. Dlatego niemałym zdziwieniem jest odkrycie ulicy, która przestała istnieć. 

Jedną z takich dróg w Ostrowcu Św. jest tzw. Księża Droga. Fakt, że taka droga istniała, a dziś nie ma po niej praktycznie śladu, odkryła przede mną pani Lucyna Rudzka. Niestety nie wiadomo skąd wzięła się nazwa tej drogi. Wiadomo, że Księża Droga była jedną z dróg, które wychodząc z rynku promieniście, rozchodzą się w różnych kierunkach. Sprawdziłem na starych mapach i rzeczywiście! Na mapie regionu ostrowieckiego z 1915 roku widać wyraźnie, że pomiędzy ulicami Iłżecką i Siennieńską biegnie prosto na północ jakiś szlak komunikacyjny. Na mapie tego samego terenu z 1927 roku, po Księżej Drodze nie ma śladu. Co ciekawe jednak, na planie rozbudowy Ostrowca z lat trzydziestych XX wieku Księża Droga nie tylko została uwzględniona, ale także zaprojektowano ją jako reprezentacyjną ulicę.

Gdzie właściwie znajdowała się owa droga? Na przedłużeniu ul. Stodolnej. Zaczynała się przy piekarni (obecnie hala targowa) na ul. Polnej, a przy leśniczówce na Gutwinie zamieniała się w leśny gościniec. Jeśli dziś na współczesnej mapie Ostrowca przedłużymy ów gościniec w stronę miasta, przetniemy ul. Polną na wysokości hali targowej. W ten sposób wyznaczymy dawną Księżą Drogę. Na marginesie warto zwrócić uwagę na nazwy wymienianych ulic – Stodolna i Polna – które bardzo obrazowo mówią nam, gdzie kiedyś kończyło się miasto. 

Czy do dziś zachował się jakiś ślad po Księżej Drodze? Obecnie na tym terenie stoją wieżowe osiedla Słonecznego, dalej pawilony przy Jana Pawła, następnie kościół św. Kazimierza na Pułankach, a na końcu gmach szkoły nr 7 i bloki. Mały mostek nad strugą za Pułankami znajduje się zapewne w tym samym miejscu, w którym kiedyś była przeprawa lub most na Księżej Drodze. Dalej przez łąki wiedzie ścieżka, którą dojść można do ul. Rzeczki a dalej do Gutwinu. Ścieżka ta pokrywa się niemal dokładnie z dawną Księżą Drogą. 

Pani Rudzka pamięta, że w jej czasach tą drogą jeździły furmanki i prowadziła do miejscowości czy majątków położonych w lesie, takich jak Kurzacze czy Jeleniec i dalej aż do Dębowego Pola. Lucyna Rudzka, ostrowczanka, dziś mieszkająca w Warszawie, dobrze pamięta Księżą Drogę, gdyż mieszkała przy ul. Rzeczki. Wspomina: „Nie mieszkaliśmy w centrum miasta. Mieszkaliśmy przy ulicy Rzeczki. Tam maleńka posiadłość była, domek, trochę ogrodu, ot tak jak każdy. Bo dlaczego? Bo dlatego, że miasto i centrum, i rynek, różne te uliczki to były w zasadzie zamieszkane przez ludność żydowską. A Polacy mieszkali w okolicach, zwłaszcza tacy posiadacze jakiegoś kawałka gruntu.”

Księża Droga zapisała się w pamięci pani Rudzkiej głównie z powodu wydarzeń, które miały miejsce na tej drodze w czasie II wojny światowej. „Był taki okres - że Żydów z getta [kwiecień 1941 – kwiecień 1943] , ustawionych czwórkami czy jakoś, pędzono pod las do stawów. Tam gdzie teraz jest piękny ośrodek w Gutwinie. To miejsce nazywało się „stawy Jaegera” . Od czego ta nazwa, nie wiem [cegielnia Jaegera, dawniej Jadwigów]. Były tam mokradła, stawiki, groble. Ale kształt i użyteczność tych stawów nadano właśnie dzięki pracy Żydów z getta. Ci Żydzi z getta byli tam prowadzeni, prawie codziennie, tą Księżą Drogą, na piechotę gnani i tam pracowali przy porządkowaniu tych stawów - „stawów Jaegera”. Tak to miejsce się nazywało, gdzie teraz mamy Gutwin.”

Myślę, że po tych wspomnieniach już nigdy nie będzie się tak beztrosko spacerowało z pieskiem po łąkach za Pułankami – dawną Księżą Drogą.

Wojek Mazan

Fakty Ostrowieckie 

14 września 2015 r.

Co pamięta budynek „czwórki”

Budynek szkoły przy ul. Sienkiewicza nr 70 bez wątpienia należy do najpiękniejszych budynków w Ostrowcu, choć dziś mało kto to zauważa. O urodzie tej architektury, którą dziś niemal szczelnie przykrywa zieleń, dobitnie świadczą zdjęcia z początku lat 30. XX wieku.

Widzimy na nich monumentalną fasadę z wysokim dachem. Duże, równo rozłożone okna dwóch pięter oraz półokrągłe okna dachu, tzw. „wole oczy” rytmizują fasadę budynku. Delikatna dekoracja, pod postacią tzw. boniowania w parterze oraz na rogach budynku, nadaje całości wykwintnej surowości. Zdjęcie od ulicy tego nie zdradza, ale budynek ma plan litery „T”. Jego kolejne skrzydło dostrzegamy na innym zdjęciu. Mimo że w Europie w momencie jego powstania oblicze architektury kształtował już modernizm, budynek ten wykonany został w oparciu o klasyczne zasady architektoniczne.

Posiada on także nietuzinkową historię, której kolejne dzieje zapisują się na naszych oczach. Prezentowane zdjęcia wykonane zostały przez nieznanego fotografa najprawdopodobniej zaraz po powstaniu budynku szkoły w 1929 roku. Był to jeden z pierwszych budynków postawionych przy trakcie radomskim, który w niedługim czasie przyjął nazwę ul. Sienkiewicza. W ten sposób urbaniści zdecydowali o kierunku rozwoju mieszkaniowej części Ostrowca na piaszczystym, nasłonecznionym, północnym brzegu doliny Kamiennej. Dziś budynek ten kojarzony jest z tzw. „czwórką” (Szkołą Podstawową nr 4) , która od września br. opuściła jego mury. Jednak gmach ten wzniesiony został dla Szkoły Podstawowej nr 1 im. Józefa Piłsudskiego.

Tylko przez dziesięć lat budynek służył edukacji, następnych sześć lat wojny miało przynieść mu najmroczniejsze chwile. Zaraz po zajęciu Ostrowca Św. we wrześniu 1939 roku okupanci niemieccy w budynku szkoły przy ul. Sienkiewicza (w czasie okupacji zmienionej na ul. Radomską) i na jej dziedzińcu zorganizowali obóz przejściowy dla jeńców polskich. Obóz istniał kilka miesięcy, w tym czasie przewinęło się przez niego kilka tysięcy żołnierzy i oficerów.

W październiku 1942 roku w trakcie likwidacji ostrowieckiego getta Niemcy rękami Litwinów i Łotyszy tzw. szaulisów siłą zapędzili na teren szkoły niemal całą żydowską społeczność Ostrowca – kobiety, dzieci i starców. Było to około 11 tysięcy osób, którzy pod gołym niebem czekali kilka dni, aż zostali wywiezieni do obozu zagłady w Treblince i natychmiast zamordowani. Nie jest to poświadczone w piśmiennictwie dotyczącym historii miasta, ale dawni ostrowczanie wspominają, że w budynku tym mieściło się także więzienie dla żołnierzy rosyjskich. Znając z innych przykładów sposób obchodzenia się hitlerowców z więźniami sowieckimi, możemy podejrzewać, że także w tym przypadku dochodziło do dantejskich scen. Zwłoki więźniów chowano w zbiorowych mogiłach w lasku na Piaskach, gdzie dziś stoi szpital miejski.

Po wojnie do budynku wróciła ta sama szkoła, ale w salach lekcyjnych wisiał już orzeł bez korony. W 1950 roku Szkoła Podstawowa nr 1 uznana została za „szkołę rozwojową” i powołano pierwszą klasę licealną, co właściwie równało się z powstaniem nowego ostrowickiego liceum, dziś znanym jako III L. O. im. Wł. Broniewskiego. Dopiero w 1966 r. liceum zostało oddzielone od szkoły podstawowej i rozpoczął się okres samodzielnej działalności obu placówek, pozostających jednak jeszcze przez pewien czas w jednym budynku. W cztery lata później obie szkoły – podstawowa i liceum – opuściły budynek przy ul. Sienkiewicza 70 a ich miejsce zajęła Szkoła Podstawowa nr 4 im. Partyzantów Ziemi Kieleckiej (nazwa od 1975 roku).

W wyniku reformy edukacji z początku tego roku „czwórka” zmienia swoją siedzibę a budynek przy Sienkiewicza zmienia swoją funkcję. Decyzją prezydenta miasta od września br. budynek udostępniony jest organizacjom pozarządowym w ramach powstającego tu Ostrowieckiego Centrum Obywatelskiego. A więc historia blisko dziewięćdziesięcioletniego budynku się nie kończy.

Wojek Mazan

Fakty Ostrowieckie 

7 września 2015 r.

Chłopcy z jeszywy

Miejscowość: Ostrowiec Świętokrzyski

Obiekt: synagoga

Podpis/opis: chłopy z jeszywy w Dużym domu modlitwy

Źródło: Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie.

Oświata i kultura

"Żydzi ostrowieccy. Zarys dziejów"

W.R. Brociek, A. Penkala, R. Renz

Ostrowiec Św. 1996 r.

str. 76-86

Oświata i kultura

               W kulturze żydowskiej szkolnictwo spełniało szczególną rolę. Jeżeli naród ten przez całe wieki pozbawiony był własnej państwowości, to jedynie oświata mogła zapewnić mu przetrwanie. Żydzi mieli nie tylko prawo, ale wręcz obowiązek studiowania Tory. Uczęszczali do szkół religijnych – chederów (po hebrajsku izba) mieszczącej się zazwyczaj w domu nauczyciela – mełameda. W chederach naukę pobierano od czwartego lub piątego do dwunastego roku życia. Znanymi nauczycielami w chederach ostrowieckich byli: Icek Majer Frojman, Mordka Jakub Gdański, Mniel Kornelblum, Chil Josek Lipszyc, Jankiel Paprych, Izrael Majer Rozenberg, Mordka Icek Sztajnberg, Nusyn Zylbersztum.

Cheder "Or Tohar" Stowarzyszenie Mizrachi (okres międzywojenny)

[…]

              W Ostrowcu istniała też, utrzymywana przez gminę, talmud-tora – bezpłatna szkoła religijna dla dzieci z najuboższych rodzin. Finansowana częściowo przez Towarzystwo Talmud Tora, które w swej działalności kładło nacisk na bezpłatne szerzenie wśród młodzieży żydowskiej nauk religijnych. Podobną działalność prowadziło Stowarzyszenie Popierania i Krzewienia Wiedzy Religijno-Talmudycznej „Bejt Josef” (Dom Józefa), którego aktywność w Ostrowcu przypada na lata trzydzieste. Powstało ono w 1929 r. Założycielami jego byli: Mordka Szymonowicz [powinno być Szymenowicz] (rabin), Ajzyk Mendel Bułka (rzezak) i Chaskiel Fiszendler (kupiec). Stowarzyszenie „Bejt Josef” udzielało pomocy młodzieży studiującej Talmud, organizowało wykłady, kursy i odczyty o tematyce religijnej.

Szkoła talmudyczna w Ostrowcu (okres międzywojenny)

[…]

               W Ostrowcu powstawały również dla młodzieży żydowskiej szkoły z inspiracji partii politycznych. Narodowosyjonistyczna partia Mizrachi zorganizowała szkołę Towarzystwa „Mizrachi” i szkołę Żydowskiego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Jawne”, w których starano się pogodzić kształcenie religijne ze świeckim. Części przedmiotów uczono po hebrajsku, niektóre za po polsku. W 1934 r. w Ostrowcu miał miejsce zjazd uczniów starszych klas szkół powszechnych, prowadzonych przez „Jawne”. Uczestniczyła w nim młodzież z Kielc, Opatowa, Sandomierza, Staszowa, Stopnicy, Suchedniowa i Szydłowca.

                 Pod wpływem syjonistów powstawały szkoły z językiem hebrajskim, zakładane przez organizację kultutalno-oświatową „Tarbut”. W województwie kieleckim „Tarbut” prowadził zaledwie trzy szkoły, w tym jedną w pobliskim Opatowie – mieście o silnych wpływach syjonistów. W 1938 r. uczęszczało do niej 150 uczniów, w tym kilkunastu z Ostrowca. Żydzi ostrowieccy zdecydowanie woleli tradycyjne szkoły wyznaniowe. Z inspiracji lewicy żydowskiej (Poalej Syjon Lewicy) w latach dwudziestych została założona w Ostrowcu, przez organizację CISZO (Zjednoczenia Szkół Żydowskich), szkoła świecka z językiem wykładowym jidysz. W latach dwudziestych uczęszczało do niej około 150 dzieci, a w latach 1934-1935 frekwencja spadła do 25 uczniów. Mimo że ruch socjalistyczny w Ostrowcu cieszył się znacznym poparciem to związana z nim ideologicznie szkoła CISZO nie miała zbyt wielu zwolenników. Dla jednych przeszkodą był świecki charakter szkoły (brak przedmiotów judaistycznych uniemożliwiał wychowanie w kulturze żydowskiej), innych z kolei zniechęcał żydowski język nauczania, który stanowił barierę dla dalszego kształcenia w szkołach państwowych. Brak było w Ostrowcu i pobliskim Opatowie prywatnych szkół średnich i zawodowych dla młodzieży żydowskiej, toteż uczęszczała ona do szkół polskich szczebla zawodowego i gimnazjalnego.

                  W Ostrowcu w latach międzywojennych były dwa gimnazja ogólnokształcące (męskie i żeńskie), seminarium nauczycielskie i trzy szkoły zawodowe. Z badań E. Chmielewskiego wynika, że w latach dwudziestych (1921-1931) gimnazjum ukończyło 127 absolwentów, a w latach trzydziestych (1932-1939) 223. Nie wiadomo dokładnie, jaki odsetek młodzieży żydowskiej kończył szkoły średnie i zawodowe. Można jedynie przypuszczać, że młode pokolenie ostrowieckich Żydów w niewielkiej liczbie trafiało do szkół zawodowych. Spośród trzech: Męskiej Szkoły Dokształcającej Zawodowej, Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej przy Zakładach Ostrowieckich i Średniej Szkoły Zawodowej Żeńskiej, młodzież żydowską spotykamy tylko w jednej z nich. W roku szkolnym 1936/37 do Średniej Szkoły Zawodowej Żeńskiej w Ostrowcu uczęszczało 108 dziewcząt, w tym 15 Żydówek. Wszystkie one zdobyły kwalifikacje w zawodzie krawieckim.

[…]

                  Żydowska oświata pozaszkolna silnie była związana z ówczesnym życiem politycznym. W Ostrowcu aktywne były instytucje oświatowe, związane z Poalej Syjon Lewicą, Bundem i Syjonistami. Socjaliści mieli tu od początku XX wieku duże wpływy wśród żydowskich robotników, biuralistów i studentów. Wielu Żydów sympatyzowało z uczestnikami rewolucji 1905 roku. Równocześnie wśród znacznej części młodzieży mieszczańskiej popularność zaczął zdobywać syjonizm. Dla upowszechnienia idei budowy państwa żydowskiego w Palestynie grupa tej młodzieży, między innymi bracia Lejzor i Chil Lewi, Symche Mincberg, Abraham Malech, założyła w 1916 r. bibliotekę, a nieco później koło dramatyczne. U schyłku wojny wpływ w bibliotece zyskali socjaliści. W 1924 r. działacz socjalistyczny z 1905 r., felczer Arwrumcie Bajnerman, założył koło Poalej Syjon Lewicy, która przejęła bibliotekę oraz zorganizowała kuchnię dla robotników, klub oraz szkołę. W 1921 r. z inicjatywy Mosze Zamieczkowskiego został zarejestrowany w Ostrowcu Oddział Towarzystwa Kursów Wieczorowych dla Robotników, którego patronem był Ber Borochow. W 1928 r. liczył on 26 członków. Zadaniem towarzystwa było szerzenie powszechnej i zawodowej oświaty wśród robotników, wzbogacanie ich wiedzy i rozwijanie poczucia estetycznego. Ostrowiecki oddział Towarzystwa zajmował się głównie pracą oświatową, organizując odczyty, prelekcje, spotkania popularne w miejscowym środowisku żydowskim. Według opinii starosty opatowskiego, organizacja ta była domeną wpływów nie tylko socjalistów, ale również i komunistów. Towarzystwo Kursów Wieczorowych dla Robotników zostało zlikwidowane decyzją Komisariatu Zarządu m. st. Warszawy dnia 4 listopada 1933 r. Jego majątek przejęło Towarzystwo Przyjaciół Pracującej Palestyny.

W 1931 r. z inicjatywy Bundu powstał w Ostrowcu oddział Kultur Ligi. Zgodnie ze statutem prowadził on rozległą działalność oświatową: kursy języka żydowskiego i polskiego, zajęcia wieczorowe dla pracujących, analfabetów oraz instruktaż dla amatorskiego ruchu muzycznego. Bundowski rodowód miała taż poprzedniczka „Kultur Ligi” - Stowarzyszenie „Strzecha Robotnicza” im. Bera Borochowa. Zamierzało ono „ulepszyć i upiększyć życie robotników, prowadzić wśród nich działalność uświadamiającą ich zadania i cele za pomocą organizowania bibliotek i czytelni, odczytów, wieczorów dyskusyjnych, kursów i wykładów, chórów, orkiestr i sekcji dramatycznych”. W 1919 r. wystąpiło o rejestrację ostrowieckie koło Strzechy. Nie uzyskało ono zgody Urzędu Wojewódzkiego. Za przyczynę odmowy władze podały zbyt młody wiek założycieli i ich „bolszewickie” zapatrywania, co nie dawało, według opinii władzy administracyjnej, gwarancji realizacji statutu.

Kibuc "Brit Hokoach" - wszyscy członkowie tej grupy zginęli w czasie wojny.

[…]

                 Bardziej niż czytelnictwo książek rozpowszechnione było w Ostrowcu czytelnictwo prasy, która reprezentowała różne kierunki ideowo-polityczne. Żydzi prenumerowali takie gazety centralne jak: „Hajnt”, „Hacefira”, „Moment”, „Nojes”, „Nasz przegląd”, „Togblat”, „Welt Szpiegel”, Unser Leben”. Czytano także prasę regionalną: „Radomer Cajtung”, „Radomer Kielcer Leben”, „Zagłembier Cajtung”. W latach 1938-1939 wychodziła „Ostrowce Cajtung”. Według danych z 1927 r. w powiecie opatowskim prenumerowano 400 egzemplarzy gazet żydowskich […]

Ożywioną działalność prowadziło Żydowskie Towarzystwo Muzyczno-Dramatyczne „Muza”. Organizowało ono spotkania i wieczory literackie, prowadziło sekcję muzyczną i dramatyczną.

Partie żydowskiej lewicy: Bund i Poalej Syjon Lewica były żywo zainteresowane amatorskim ruchem teatralnym. Oddziaływały tu prawdopodobnie przykłady polskiej lewicy, a zwłaszcza Polskiej Partii Socjalistycznej i Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. W Ostrowcu koło dramatyczne przy Poalej Syjon Lewicy prowadził przez wiele lat reżyser-amator Szymon Birkenwald. Natomiast z zespołem, powstałym przy oddziale Bundu, współpracował znany społecznik Icchak Grober. Jednorazowe inicjatywy teatralne, towarzyszące akcjom charytatywnym, podejmowały także liczne stowarzyszenia dobroczynne, a wśród nich „Gemiłus Chased” i „Linas Hacedek”.

[…]

                 W Ostrowcu istniała też organizacja, mająca na celu aktywizację sportową młodzieży. W 1932 r. zostało zarejestrowane w mieście koło Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego Makabi, Najbardziej znanego żydowskiego stowarzyszenia sportowego. Podstawowym zadaniem Towarzystwa, według statutu, było „racjonalne wychowanie fizyczne młodzieży żydowskiej”, dla osiągnięcia którego mogło ono: „popierać wśród członków i osób trzecich uprawianie wszystkich gałęzi sportów, prowadzić systematyczną zaprawę techniczną (gimnastyka, treningi w specjalnie na ten cel utrzymywanych lokalach, stadionach i pływalniach), urządzać imprezy i zawody sportowe w rozmaitych działach sportów utrzymywać czytelnię i bibliotekę, zaopatrzoną szczególnie w wydawnictwa i czasopisma sportowe, chór i orkiestrę – wreszcie urządzać odczyty i pogadanki na temat sportu i wychowania fizycznego, wieczornice oraz wycieczki krajoznawcze”. Podstawę utrzymania klubu „Makabi” stanowiły wpisowe (1 zł) i składki członkowskie (30-50 gr). Klub „Makabi” w Ostrowcu liczył kilkadziesiąt osób. Działalność sportową prowadził regularnie, w ilości od 10 do 20 imprez rocznie. W sezonie organizowano wycieczki sportowe i ćwiczenia gimnastyczne. Zimą odbywały się sporadycznie pogadanki i odczyty. Brak jest jakiejkolwiek informacji o fachowej pracy instruktażowej, prawdopodobnie cała działalność sportowa klubu opierała się na instruktorach-amatorach.  

Kaplica

Warszawa, cm. Powązkowski

kwatera 20, rząd 3,4, miejsce 26-31

Lascy, Fraenklowie, Wielopolscy 

inw. 6073

fot. Wojtek Mazan, listopad 2015

Szeroka

"Ulica Szeroka w Ostrowcu, m.in. mieszkał tu przed wojną Jakub Pfeffer, syn bankiera Pfeffera. Jakub na rogu Alei i Kilińskiego prowadził kolekturę Loterii Państwowej. Podobna kolektura była na Kościelnej."

Reprodukcje ukazujące ul. Szeroką we wczesnych latch 90. XX w. [?] wraz z opisem pochodzą z nieznanej publikacji. Reprodukcje udostępnił mi Ryszard Kowalczyk.

Informator Firm 1929 - Ostrowiec

Lekarze: Abramowicz M. dr.; Jeleń Abr. dr. (dziec); Karwacki Miecz. dr. (wewn); Milewska N. dr.; Jabłoński dr. (lar); Kwaskowska dr. (okul); Szaffel dr. (wewn); Wardyński A. dr.

Lekarze dentyści: Blicher M., Iłżecka; Malinger Hilary; Wacholder J., 3 Maja

Lekarze weterynarii: Czarnocki O.

Adwokaci: Szpanior Józef (obr. sąd.), Iłżecka 19; Ignatowski Andrzej

Notariusze: Kaliszczak M. [?]

Akuszerki: Głowacka B.; Pasterska J.; Saar S.

Apteczne składy: Grosman Szl.; Smoleński L., Rynek.

Apteki: Nowakowski R., 3 Maja; Saski W., Rynek

Banki: Bank Handlowy w Łodzi, (zał. 1872) agontura w Ostrowcu; Bank Ludowy Sp. z o. o.; Bank Przemysłowców Ostrowieckich, Sp. z o. o., 3 Maja; Bank Spółdzielczo-Kredytowy, Iłżecka; Bank Udziałowy, Sp. z o. o., Czysta 17; Bank Przemysłowo-Rolny; Bank Właścicieli Nieruchomości; Bank Kupiecki Ostrowiecki, Sp. z o. o.

Bawłena: Brodor P., Rynek

Bielizna – pracownie: Rozencwajg P. Iłżecka; Waksman Sz., Zatylna; Waldman S., Siennieńska.

Blacharze: Goldrajh I., Przechodnia; Zalcman Ch.

Bławaty: Rubinzon I., Denkowska; Rubinzon P., Tylna.

Browary: Saski i Ska, Siennieńska

Budowlane materiały: Baumsztajn L.; Pilitowski W. Stodolna

Budowlane przedsiębiorstwa: Herman K., Czysta; Ostrowiecka Budowlana Spółka Akcyjna; Jarkowski J., Długa

Bydło – handel: Frymerman H.; Mekler M.; Rozenblum Ch., Siennieńska.

Cegła ogniotrwała – fabryki: „Jadwigów”, wł. Głowacki T., Kilińskiego; Klepackiego W. Sukc., 3 Maja.

Cementowe wyroby – fabryki: Mrozowski A, Kilińskiego; Włodarski Wład., Sandomierska

Zabłocki Z.

Chustki: Wajnberg B., Rynek

Cieśle: Finkielsztajn J.Florjańska

Cukiernie: Berman W., Kościelna; Giemza St., Al. 3 Maja.

Cukry: Grynglas Sz., Rynek

Cukry wyrób: Ajzenman A.; Berman H., Sienkiewicza; Himel J., Rynek; Manowski W. 3 Maja; Tochtoman A., Tylna.

Czapnicy: Alkichen L., Tylna

Drukarnie: Grynblat M., Górzysta; Komornicki A., Denkowska; Tenenbaum, Kościelna.

Drzewo: Aleksandrowicz A., Iłżecka; Fisz L.; Kampel B.; Kerszner L. Siennieńska; Kudłowicz J., Aleja; Lederman D., Kilińskiego; Licht Sz.; Szklarski J. Iłżecka; Zylberberg, Iłżecka 3.

Elektrotechniczne zakłady: Czajkowska J.

Elektrownie: „Elektrownia Rejonowa”, wł. Głowacki T., Kilińskiego

Farby: Nisenbaum M., 3 Maja; Nisengarten Ch., Rynek; Tenenbaum G., Rynek; Wajnryb B., Rynek.

Fotograficzne zakłady: Erlich N., Aleja; Goldsztajn G., Aleja; Królikowski J., Aleja.

Fryzjerzy: Alman N.; Bajnerman A.; Barszcz M.; Gruncweig Izr.; Majewski J., Aleja; Wigdorowicz Sz.; Zals Z., Aleja; Zylberdrut D., Kościelna.

Galanteria: Bachmajer Sz., Rynek; Bajn Ch., Rynek; Ejbuszyc M., Rynek; Fisz M., Rynek; Fruchtman H., Kościelna; Goldberg M., Rynek; Grynbal M., Rynek; Grynbaum C., Rynek; Hercyk E.; Kacenelenbogen H., Rynek; Małach M., Rynek; Milsztajn A., Kościelna; Najhaus M., Rynek; Niskier B., Kościelna; Rozencwajg M., Rynek; Skóza R., Kościelna; Skrzyński J., Aleja; Sztern B., Rynek; Worcman L., Kościelna

Garbarnia: Lederman D., Starokunowska; Lederman J., Starokunowska.

Geometrzy: Jekiel St.

Gilzy – fabryki: Landau L., Głogowskiego; Szerman F., Aleja.

Gorzelnie: Ostrowiecka Rektyfikacja, Zagłoby

Herbaciarnie: Kozłowski Ch., Rynek; Milsztejn M., Rynek.

Jaja: Band H., Siennieńska.

Kamasznicy: Bajgielman Sz., Siennieńska; Blisko J., Rynek; Kuperblum Ch., Częstocicka; Rumianek F., Rynek.

Kantory wymiany: Pfefer I.

Kapelusze damskie: Żebrowska J., Aleja.

Kasy pożyczkowo-oszczędnościowe: Wzajemna Pomoc, Sp. z o. o.

Kaszarnie: Horowicz H.; Małach Ch., Siennieńska; Rejzenzon R., Górzysta.

Kiszki zwierzęce: Sztokbaum L.

Kinematografy:

„Czary”, wł. Darowska M.; Malinowski W., Kilińskiego; „Marzeń”

Kolektury loterji: Gonowiecki; Pfeffers, Fuks J. Aleja.

Kolonjalne artykuły: Ciechociński B., Rynek; Ejbuszyc J.; Flichtentroj i Blum, Rynek; Frydman A. i B., Rynek; Frydman M., Rynek; Guterman L., Rynek; Rozenfeld L., Tylna; Tenenbaum C., Starokunowska; Topel D., Rynek; Fruchtgarten J., Szeroka.

Konfekcja: Berman H., Rynek; Frydman Sz.; Przeorska J. i Pawłowska M., Górzysta; Worcman Ch., Rynek.

Kooperatywy: Przyszłość; Robotnicze Stow. Spoż., Aleja; Związek Pol. Stow. Spoż., Aleja

Koszykarze: Goldfinger H., Aleja

Kowale: Fachler B., Sienkiewicza; Lerner M., Aleja; Motylki J., Stawki.

Krawcy: Agater Sz., Iłżecka; Awinos J., Górzysta; Bronszajt G., Siennieńska; Brykman R., Browarna; Cytryn, Aleja; Ejkichen H., Rynek; Feldberg M., Przechodnia; Goldsztejn Z., Aleja; Klajman J., Głogowska; Kubals E., Górzysta; Model A., Aleja; Mucmacher M.; Najman J., Aleja; Najnadel F., Aleja; Niskier M., Kościelna; Racimora Ch., Rynek; Racimora J., Aleja; Rynkiewicz St., Aleja; Szajek Ch., Tylna; Szerman E., Tylna; Sztarjtman A., Młyńska; Szulman A.; Wajnberg H., Tylna; Waksman D., Rynek; Waksman, Starokunowska; Warszawska S., Floriańska; Wólc H., Aleja; Zysman Sz., Rynek.

Krawiectwo damskie: Berman H., Kościelna; Cwern P., Sienkiewicza; Grynszpan F., Szeroka; Korman Ch., Sienkiewicza; Ławrynowicz A., Aleja; Michalska J., Furmańska.

Księgarnie: Bykowskiego F. Sukc., 3 Maja; Erlichman J., Rynek; Klajman H., Kościelna; Milsztajn Z., Rynek; Pfefer Sz., Rynek; Rapaport H., Rynek; Rozenberg A., Rynek; Spółka Nauczycielska; Sylberman Sz., Rynek; Załęski S.

Kuchenne naczynia: Bojarski Z.; Buśko W. ; Goldsztejn K.; Halpern C., Kościelna; Hochman R., Iłżecka; Langier M., Głogowskiego; Wajzer J., Siennieńska.

Kuśnierze:

Wincygsztern Sz., Denkowska

Wurman M., Młyńska

Lep na muchy – fabryki: Frydman D., Aleja

Manufaktura: Ajzenbaum P., Rynek; Aufman K., Siennieńska; Baumfeld D., Rynek; Baumfeld G., Rynek; Baumzecer A., Nowa; Birencwejg D., Aleja; Bliman H., Rynek; Bromberg Ch.; Erlichson A., Rynek; Frajlich R., Siennieńska; Gefen J., Rynek; Goldfinger J., Rynek; Goldrajch A.; Halpern H., Rynek; Halpern J., Rynek; Halper M.; Hofman B., Rynek; Hofman H., Rynek; Kejzman N., Starokunowska; Liberman M., Rynek; Luksenberg Sz., Rynek; Malach A., Rynek; Milsztejn M., Rynek; Orensztejn B., Rynek; Orzech T., Rynek; Rotsztajn L., Rynek; Rozenbaum R., Rynek; Rozenman J., Rynek; Różany M., Szeroka; Rubinsztejn A., Tylna; Szerman Sz., Aleja; Szlezyngier Sz., Rynek; Szrajbman Ch.; Sztajn A., Rynek; Szwarcman A., Rynek; Urman M.; Wajman B., Rynek; Wajnberg C.; Wajsberg J., Rynek; Waksman Ch., Tylna; Wasserman H., Głogowskiego; Welman J., Rynek; Wizenberg D., Rynek; Zylberman M., Górzysta.

Maszyny do szycia: Singer Sewing Machine Company S.A. Oddział, Aleja

Meble: Alterman Sz., Górzysta

Mechaniczne warsztaty: Derajski R., Aleja; Klepacki W.; Krzos J.; Tatarski L. i Korbownicki L.

Mleczarnie: Jeżewska H.

Młyny: Komitet Fabryczny przy Zakładach Ostrowieckich Sp. z o. o.; Łuczyńska Z. (mot); Saski i Ska, Siennieńska (par); Pilitowski W., Kuźnia; Reklewski W.; Rembiszewski i Ska, Młyńska; Reklewski W.; Rembiszowski i Ska, Młyńska.

Mydło fabryki: Cukier A.; „Palma”, wł. Rozenman H., Iłżecka; Rosencwejg W.

Nabiał: Gajst M., Szeroka

Nafta: Krongold Ch., Aleja 3 Maja; „Standard Nobel” S. A., Aleja; Sztajnhart D., Rynek.

Nasiona: Zabłocki Zdzis., Aleja 3 Maja 68; Sandomiersko-Wielkopolska Hodowla Nasion, S. A.

Nierogacizna handel: Borkowski L., Długa; Gawlicka J.; Jurkowski M., Sienkiewicza; Leśkiewicz J.; Leśkiewicz M.; Mitz Z.; Sitarski J., Siennieńska; Szeloch F.

Obuwie: Adler A., Rynek; Adler H., Rynek; Adler H., Ostrowskiego [?]; Korman J., Siennieńska; Pfefer J., Rynek; Przepiórka B.; Pałka B., Aleja 3 Maja; Roset K., Aleja 3 Maja; Roset S., Aleja; Szuchman M.; Wajnsztajn B.; Blumensztajn H, Rynek; Fuks I., Aleja; Golich S., Kościelna; Grudniak J.; Grudniak P., Starokunowska.

Ocet fabryki: Grudziński J., 3 Maja

Oleje i smary: Krongold B., Rynek; Żabner H., Al. 3 Maja.

Opał: Aleksandrowicz Sz., Florjańska; Kligierman Sz., Siennieńska.

Perukarze: Katz J., Starokunowska.

Piekarnie: Astel I., Sienkiewicza; Birenbaum M., Denkowska; Brandszpigiel M., Aleja; Feldman Ch., Kościelna; Finkielsztejn H., Częstocicka; Flichtentroj I., Szeroka; Gewandsznyter I., Starokunowska; Glat Ch., Tylna; Glat M., Siennieńska; Grauman E., Kościelna; Grojskop Sz., Rynek; Karp B.; Komitet Fabryczny przy Zakładach Ostrowieckich, 3 Maja; Korcuwaser Sz., Zatylna; Krajudels M., Rynek; Mandel B., Aleja; Milsztajn G., Siennieńska; Niskier J., Młyńska; Nowicka M., Siennieńska; Pencak M., Florjańska; Przepiórka J., Kunowska; Przepiórka L., Górzysta; „Przyszłość” Spółdzielnia z o. o.; Rozenberg D., Starokunowska; Rubinsztajn F., Kilińskiego; Wagszol C., Rynek; Waldman J., Tylna; Wolski E. Iłżecka; Wartman A., Siennieńska

Zbrożek R.; Zyngier C., Tylna; Zyskind K., Zatylna.

Pierze: Blojberg M., Siennieńska; Szerman A., Starokunowska.

Pisemne materiały: Augenicka [Angielnicka) Ch., Iłżecka; Swoboda J.; Rapaport H., Rynek; Sylberman Sz., Rynek.

Piwiarnie: Adler H.; Birencwajg I., Sienkiewicza; Blumenfeld P., Iłżecka; Bołgin L., Aleja; Chorowicz G., Górzysta; Cukierski J.; Czernikowska M., Denkowska; Derań Z.; Erlich M., Sienkiewicza; Feldman Sz., Starokunowska; Fisz D., Rynek; Grojsman Ł, 3 Maja; Kierbel M., Aleja; Komitet Fabryczny przy Zakładach Ostrowieckich, Aleja; Kwiatkowski F., Sandomierska; Machtyngier I., Siennieńska; Mąkosz A.; Orłowski St., Aleja; Rasińska K., Rynek; Rozencwajg L. Rynek; Rubinsztajn F., Rynek; Szerman J., Kunowska; Sztokbaum M., Siennieńska; Wasilewski S., Sandomierska; Zieliński J., Aleja.

Piwo: Kleniewski P., Rynek

Pończochy: Fisz M., Rynek; Frydman D., Miła

Powroźnicze wyroby: Blumensztok B., 3 Maja; Skoczkowski St., Denkowska.

Próśb i tłumaczeń biura: Gutman D., Siennieńska; Sylberman Sz., Rynek; Wajnberg J., Czysta.

Przewozowe przedsiębiorstwa: Baumsztajn L., Aleja; Rohr T.; Saski S. i S-ka, Siennieńska.

Restauracje: Diament M., Siennieńska; Kerbel J., Rynek; Kestenberg B., Rynek; Książek F., Aleja; Kuberska A., Aleja; Leśkiewicz M., Siennieńska; Łodykowska Z., Ostrówek; Manowski W., Aleja; Misiuda J., Rynek; Rudziński T.; Sz[?]orc K., Siennieńska; Wajnwurcel, Iłżecka; Bobrowski E.

Rolnicze artykuły: Dom Rol.-Handl., wł. Zabłocki Z.; Opatowsko-Sandomierska Rolna Sp. Akc., Aleja, Sandomierska.

Różne towary: Adler B., Rynek; Grynglas Sz., Kunowska.

Rzeźnicy: Flajszman Sz.; Rozenberg L., Rynek; Ulnik J.; Zawodowe Zjednoczenie Polskie, wł. Stawiarski E.

Skóry: Adler H., Siennieńska; Boksenbaum I., Rynek; Fefer I., Górzysta; Goldberg A., Siennieńska; Goldwasser J., Aleja; Gringlas J., Rynek; Hirszman M.; Kac J., Aleja; Kuperman Ch., Kunowska; Langier A., Rynek; Lederman B. Rynek; Lederman J.; Lichtman A., Rynek; Najdyk M., Siennieńska; Percl A., Rynek; Perel G.; Pieprz I., Górzysta; Szrajbman I., Starokunowska; Wajnberg H., Rynek; Wajnberg M.

Sól: Szamsztajn K., Przechodnia; Związek Inwalid., Sienkiewicza.

Spirytualja: Buczakowski J, 3Maja; Kac M., Aleja; Sankiewicz M., Rynek; Saski Z., 3 Maja; Szczęsny J.; Szenuar H., Aleja; W[?]akowski E., Rynek; Zajfman Sz., Rynek.

Spirytus hurt: Hurtownia Państw. Monopolu Spirytusowego.

Spirytus rektyfikacja: „Ostrowiecka Rektyfikacja Spirytusu”.

Spożywcze artykuły: Adler B., Rynek; Bergr[?]n M., Kościelna; Blajberg H.; Broner P., Iłżecka; Brukier Sz., Siennieńska; Cminkiewicz R.; Człowiekowska H.; Daszkiewicz F., Rynek; Grojsman E., Aleja; Hermolin M., Rynek; Horowicz A., Rynek; Karp Ł., Aleja; Katrycz i Kulczycki, Aleja; Kuporszlych [?] M. i Sztajnhart R., Rynek; Mendelewicz I., Głogowskiego; Mentlik P., Kunowska; Naparstek I., Rynek; Notei W., Rynek; Odstarczyk F., Kilińskiego; Opfenhejm R.; Ptaszyński F.; Pucowski J., Kościelna; Siemieniuch J., Niecała; Tajchman H., Siennieńska; Tebinko M., Aleja; Waldman J.; Wawrzyczek W., Aleja; Woźniak J., Pokrzywianka; Zieliński T., Siennieńska; Zylberberg L., Rynek.

Stolarze: Goldberg M., Zatylna; Grochulski A., Aleja; Herman K., Czysta; Laufer F., Florjańska; Laufer M., Florjańska; Rozenberg A.; Rozental [?] N. i Szerman Sz., Młyńska; Schroder T., Kilińskiego; Surowiecki K., Kilińskiego; Sznajder Bcia; Wolman A., Browarna; Zysman M., Siennieńska; Apelbaum J., Sz., Bałtowska.

Szewskie przybory: Alterman A.

Szewcy: Cichowski F.; Grynglas F., Rynek; Grynglas Sz., Siennieńska; Kaczmarski F., Iłżecka; Kędzierski J., Kilińskiego; Lichtman A., Rynek; Spadek F., Rynek; Wajnsztajn B., Rynek; Zygielbaum P., Sienkiewicza.

Szklarze: Szerman P, Aleja; Wajntrob M., Starokunowska.

Szkło i porcelana: Kohn L., Siennieńska; Mauer A., 3 Maja; Worcman M., Kościelna.

Szmaty: Goldblum i Churzyński, Aleja; Macmacher.

Ślusarze: Frajberg M., Bałtowska; Grojsman F., Siennieńska; Kerszenblata Z. Sukc.; Krzos J., Sienkiewicza.

Świece fabryki: Blumenfeld L., Sienkiewicza; Szajner A., Aleja.

Tartaki: Heine Bcia i Silman, Kunowska (par); Politański W., Bałtowska; Szreder J., Kilińskiego.

Techniczne artykuły: Krongold Bcia, Żabia.

Trykotaże fabryki: Duzenman C., Aleja; Tajchman N., Szeroka.

Tytoniowe wyroby: Autflik K., Rynek; Grosser P., Aleja; Kestenberg C; Pancer Sz., Siennieńska; Rokwicz P., Kilińskiego; Rubinsztejn A., Rynek; Rutkowska L., Aleja; Saski Z., Rynek; Zamarska T., Siennieńska; Żebrowski E., Rynek.

Ubrania gotowe: Agater Sz., Rynek; Zylberman N.

Wata: Szerman A., Siennieńska.

Wędliny: Chrząszczewski J., Kilińskiego; Kostucha F., Kościelna; Leśkiewicz J., Młyńska; Żak S., Aleja.

Wina: Lewi Ch., Rynek.

Woda sodowa – fabryki: Milsztajn I., Rynek; Musenowicz M., Sienkiewicza.

Wody mineralne – fabryki: Saski W., Rynek; Żakowska Z.

Worki: Tenebaum E., Siennieńska.

Wódki i likiery: „Ostrowiecka Rektyfikacja Spirytusu”, Zagłoby; Piątkowski H., Sienkiewicza.

Wódki – rozlewnie: Żebrowski, Biedrzycki i Buśko, Siennieńska.

Zboże: Blumenfeld M., Iłżecka; Brykman A.; Goldsztajn D., Aleja; Honigman B., Rynek; Langier H., Aleja; Langier L. Kamienna; Lewi Sz., Iłżecka; Margules G. H.; Nisenbaum L., Siennieńska; Orensztejn A., 3 Maja; Ryba S., Kieleckiego [?]; Szwerdszarf W., Siennieńska; Zylberman M., Tylna.

Ziemiopłody: Rolna Sp. Akc.; Opatowsko-Sandomierska

Zegarmistrze: Ajzenman U., Kościelna.

Złotnicze zakłady: Hermolin H., Zatylna; Minc J., Aleja; Rozenblat J., Tylna.

Żelazo: Blajberg M., Rynek; Blumenfeld M., Iłżecka; Borensztajn Ch., Cukierfajn Ch., Rynek; Fajfkopf I., Rynek; Fuks M., Rynek; Goldbaum I.; Gotlieb M. Aleja; Kuperwasser L.; Mincberg A., Iłżecka; Morgensztajn L., Rynek; Perelmuter M., Nowa; Szpiegel A., Rynek; Szpiegel N., Czysta.

Żelazo – huty: Ostrowieckie Wielkie Piece i Zakłady Tow. Akc.

Żelazo – odlewnie: Słupina F.

Zakłady przemysłowe "Kontoria"

Źródło: internet

Rynek 35

Stanisław Dzieciaszek 

"Krótki życiorys oraz przebieg pracy harcerskiej 

do końca II wojny światowej"

Warszawa 1989 

str. 8

Po zerwaniu kontaktu z Radomiem, przeszedłem łącznie z drużyną "Szarych Szeregów" pod rozkazy Zastępcy Komendanta Obwodu Opatów ZWZ i później AK - Piotra Tochowiczaps. "Mus", którego znałem przed wojną. Po przysiędze w mieszkaniu kapelana Hufca księdza Stanisława Ciźli, w obecności nieznajomego mi "Wacława", przyjąłem pseudonim "Dragon". Za kilka dni dostałem za pośrednictwem kapelana Ciźli wiadomość od "Musa", że mam starać się o lokal na rzemiosło i mam trzymać w ścisłej tajemnicy, że konspiracja jest tym zainteresowana. Lokal mi przydzielono z pomocą Prezydenta m. Ostrowiec, Franciszka Baranowskiego. Były to dwa bliźniacze sklepy pożydowskie, do generalnego remontu. [...]

Produkcję granatów zacząłem z drużyną harcerską "Szarych Szeregów", dobranych, zaufanych i zaprzysiężonych harcerzy. Lokal nasz składał się z kilku pomieszczeń. Z frontu był sklep pod szyldem Foto-Technika [Rynek 35], w którym była zatrudniona siostrzenica por. Stanisława Barteckiego "Boruty" - był to sklep deficytowy, maskujący tylko prawdziwą działalność. Wejście ze sklepu na zaplecze, gdzie był duży magazyn, było zrobione z podwójnej ściany z desek i ustawionych regałów, a za ścianą były zamaskowane schowki, zrobione jeszcze przez poprzednich właścicieli - Żydów. Z tego magazynu było mało widoczne wejście do piwnicy o powierzchni około 100 m. kw. Była to piwnica, w której przechowywano poprzednio 2-3 wagony towarów, przeważnie wełnę i bawełnę. Jedna ściana w piwnicy była zamaskowana balami drewnianymi, na których były ustawione regały. Po usunięciu regału i dwóch bali odkrywał się otwór do wykopu pod ziemią w głąb rynku, długości ok. 15 m. Były tam ślady (słoma, kołdry, poduszki) świadczące o tym, że Żydzi przygotowywali sobie ten schron, aby ukryć się przed wywiezieniem. [...]

Źródło: internet

"Bejs - Josef"

"Szirim (pieśni religijne)", opis obiektu

"Chajej Hamusor", 14 x 20 cm, 20 stron

"Mamorej Musor", opis obiektu

Klasa przygotowawcza do jesziwy "Bejs Josef" w Ostrowcu,
źródło zdjęcia: "Ostrowiec. A monument on the ruins of an annihilated Jewish community", 
Tel Awiw 1971

Źródło: zbiory własne.