piątek, 27 lutego 2015

Noech Kampel

Noech Kampel (w środku) urodził się 7 maja 1912 r. w Ostrowcu Św.
Do Argentyny dotarł w 1929 r., w czym pomógł mu starszy brat, przybyły tam wcześniej.
Z czasem dołączyła do nich babcia i jedna z sióstr.
Dzieci Noecha i Chany Frendzel (urodzonej w Warszawie)
- Eduardo i Irene Kampel są głównymi akcjonariuszami i dyrektorami
w Labolatorium Kampel Martian, firmie zajmującej się produkcją, badaniami naukowymi i sprzedażą leków.
Foto - archiwum Irene Kampel w Buenos Aires.

źródło: "Polonia argentyńska", oprac. M. Bryszewska, J. Gmitruk, J. Mazurek, Buenos Aires - Warszawa 2004

poniedziałek, 23 lutego 2015

Polacy pod krzyżem południa

„Polacy pod krzyżem południa”
red. Jerzy Mazurek
Warszawa 2009

str. 33-39

            Żydzi brazylijscy zawsze podkreślają, że są Żydami polskimi. Świadectwem ich przywiązania do Polski jest istnienie tzw. ziomkostw Żydów polskich z poszczególnych miast i miasteczek. Wydają wspomnienia, piszą wiersze, w których pobrzmiewa niekiedy gorzka, w zależności od doświadczeń osobistych wyniesionych z Polski, nostalgia za ich daleką Ojczyzną. Fanny Elwing (1915-1986) przyjechała do Brazylii, podobnie jak jej przyszły mąż Luiz Goldberg (1910-1987), z Ostrowca Świętokrzyskiego pod koniec lat dwudziestych XX wieku, jako czternastoletnia dziewczynka. Wraz z Luizem zamieszkali w Juiz de Fora w Minas Gerais. W jej wierszach odwołania do polskich korzeni, choć bardzo osobiste i nie zawsze pozytywne, są obecne na każdym kroku (przyp. 7 - „Minha Esperanca”, Sao Paulo, 1983; „Meu Caminho sem Fim, 1984.). W twórczości poetyckiej jej syna, Jacoba Pinheiro Goldberga, znanego psychologa i adwokata, urodzonego w 1933 roku w Brazylii, osobiste doświadczenia ustępują miejsca zaciekawieniu ziemią przodków, choć nie jest to już dominujący motyw jego twórczości. Mimo to Ostrowiec jest miejscem niekiedy magicznym:

NA ILE SIĘ ZNAM I NIE ZNAM

Moja matka, z domu Fanny Elwing,
córka Anny i Arona Elwing,
„Schoichet” z Ostrowca, w Polsce.
Mój ojciec, Ludwik Goldberg,
syn Chany i Alte Goldberg, z Ostrowca.
Kiedy żyli, nigdy nie pomyślałem,
że, tak naprawdę, byli aniołami,
emigrantami z jakiegoś utraconego raju.
Później, kiedy odeszli (wrócili?),
po nocach, pełnych koszmarnych snów,
myślę co bym im powiedział, gdybym
teraz znów ich spotkał?
Może powiedziałbym:
- „To wy, hm...?”
A oni, odpowiedzieliby, jakby nigdy nic:
„Oif'n pripetchok, brent ain faieru”... 

(przyp. 8 - „W piecu pali się ogień” (z jidysz). Wiersz pochodzi z: Jacob Pinheiro Goldberg, „Magia wygnania”, wybór i przekład na język polski Henryka Siewierska, Sao Paulo, 2003.).


          Z tegoż samego Ostrowca wywodzi się także Moszek Niskier (ur. 1915), który tuż po przyjeździe w 1936 roku do Brazylii zaczął pracować jako klientshik, czyli jako handlarz wędrowny. „Towar miał w walizce. Stawiał walizkę na ulicy i głośno krzyczał – opisywała profesję Niskiera w swojej książce Hanna Krall. - Z domów wychodzili klienci. Dawał im na kredyt, a raz w miesiącu zbierał należność – jeden albo dwa cruzeiros. Po innych dzielnicach również krążyli z walizkami polscy Żydzi. Ratalną sprzedaż w Rio zapoczątkowali klaperzy [?] z Opatowa, Ostrowca, Szydłowca, Sandomierza... Każdy miał walizkę, rejon i stałych klientów. Kiedy rezygnował z handlu, odstępował klientelę innemu polskiemu Żydowi” (przyp. 9 – Hanna Krall, „Taniec na cudzym weselu”, Warszawa, 2001.).
           Dzięki ciężkiej pracy Moszek Niskier ukończył studia medyczne w Rio de Janeiro i przez 36 lat, w latach 1950-1986, pracował jako lekarz w Hospital dos Maritimos. W 1984 roku wydał, własnym nakładem, tom wspomnień pod wymownym tytułem De Ostrowiec ao Rio de Janeiro.

Witryna sklepu Berka Niskiera (pierwszy z lewej) w Ostrowcu Świętokrzyskim w latach trzydzistych XX wieku. Obok stoją jego synowie, z których Moszek (w głębi) w toku 1936 wyemigrował do Brazylii, a jego brat Szymon (obok Moszka) został zamordowany w Polsce podczas II wojny światowej. Źródło: z książki Moszka Niskiera "Z Ostrowca do Rio de Janeiro", Rio de Janeiro, 1991.

Kiedy w roku 1936 opuszczałem Polskę, by udać się do Brazylii, sytuacja finansowa mojej rodziny nie była najlepsza. Od roku 1930 narastały nastroje antysemickie. Matka pojechała ze mną do Gdańska, prosząc, bym nie wyjeżdżał. Miałem wtedy 19 lat. Ale byłem zdecydowany osiedlić się w Brazylii. Przede wszystkim z powodu problemów rodzinnych. Mój ojciec był bardzo religijny, ja zaś należałem do grupy postępowców. Mieliśmy wiele wspólnych zainteresowań: dużo czytaliśmy, robiliśmy gazetki, dyskutowaliśmy o polityce. Według mojego ojca to nie mogło iść w parze z religią i oczywiście często się o to kłóciliśmy. W końcu jednak przystał na mój wyjazd, a mocnym argumentem był tu fakt, że osiągnąłem wiek poborowy, on zaś nie chciał, żebym poszedł do wojska. Dla mojego ojca wstąpienie do wojska było równoznaczne z przeistoczeniem się w goja: nie było koszernego jedzenia, nie obchodziło się szabatu. Problem był powszechny; gdy przychodziła pora stawienia się na komisji, wielu żydowskich chłopaków zaczynało się głodzić. Przez trzy miesiące jedli tylko dynie; kto ważył mniej niż 49 kilo, tego odsyłano. W tamtych czasach w Brazylii obowiązywało prawo, w myśl którego emigrować można było tylko na dwa sposoby: jako rolnik lub jako kapitalista. Mój brat, który przebywał tam już od 1927 czy 1928 roku, przysłał mi zaproszenie i pojechałem jako kapitalista, który mógł przywieźć 3 tys. milrejsów. Dnia 8 listopada 1936 przybyłem do Rio. (…)

Moszek Niskier
tłum. Zuzanna Jakubowska


środa, 18 lutego 2015

Wywiad z Bolesławem Siporskim


Bolesław Siporski, urodzony w pobliżu Warszawie w 1921 roku, omawia pracę jako konduktora kolejowego, likwidację getta w Ostrowcu, transporty pociągów do Auschwitz w 1943 roku, przemoc łapanki i selekcje w Birkenau.

poniedziałek, 16 lutego 2015

Krótka monografia

Ostrowiec, 1903 (źródło: ostrowiecnr1.pl, zdj dodał tatar)


źródło: ostrowiecnr1.pl, zdjęcie dodał kszypas07

czwartek, 12 lutego 2015

Menachem Mendel

Nieznany mężyczna siedzi na nagrobku Menachema Mendla
przed likiwidacją cmentarza, lata 50., fot. autor nieznany

Macewa Menachema Mendla, syna Pinkusa w lapidarium, 1967 r., fot. J. Szandomirski


Żródło zdjęcia drugiego: Żydowski Instytut Historyczny (dzięki Monice Pastuszko)

środa, 11 lutego 2015

Ulica Bagno

Getto, ul. Bagno, między kwietniem 1941 a październikiem 1942 r. fot. autor nieznany [ŻIH]

Osiedle na Skarpie, fot. W. Mazan, 2012 r.






































Miejsca, z któych zostały zrobione zdjęcia i przybliżone kąty widzenia aparatu (zaznaczone na czerwono)
na planie inwentaryzacyjnym z lat 40. XX w. i na współczesnym zdjęciu lotniczym z geoportal.gov.pl

źródło zdjęcia archiwalnego: Żydowski Instytut Historyczny

środa, 4 lutego 2015

Kirkut (IV)





Ostrowiecki kirkut, lata 50. XX wieku, przed likwidacją cmentarza, autor zdjęć nieznany

niedziela, 1 lutego 2015

Przeznaczenie cmentarza na park


Kazimierz Urban
„Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966 
(wybór materiałów)”
Kraków 2006

str. 449-451
4. Przeznaczenie cmentarza w Ostrowcu Świętokrzyskim na park

4.1. Pismo Przewodniczącego PPRN w Ostrowcu (Nr. Or. 2e/5/52) z 17 grudnia 1952 r. do Urzędu do Spraw Wyznań

                                                                            Urząd Wyznań
                                                                                       Warszawa
                                                                                       Al. Ujazdowskie 7.

           Nawiązując do przeprowadzonej rozmowy Przewodniczącego P.M.R.N. W Ostrowcu z Dyrektorem Urzędu Wyznań Ob. Darczewskim w sprawie uporządkowania cmentarza żydowskiego w Ostrowcu w tym celu w ciągu tygodnia miał przyjechać przedstawiciel T-wa Badań Historii Żydowskiej – niniejszym komunikujemy, iż do tej pory nikt się nie zgłosił, wobec czego prosimy o interwencję i przyśpieszenie przyjazdu przedstawiciela do Ostrowca, ponieważ pragniemy problem uzgodnić na miejscu, opracować dokumentację aby na wiosnę przystąpić do uporządkowania całego terenu.

                                                                   Za Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
                                                                                          (B. Pożoga)
                                                                             Przewodniczący Prezydium
                                                                                    (podpis nieczytelny)


4.2. Pismo Referatu do Spraw Wyznań PWRN w Kielcach (Nr. Wz. III-7/1/53) z 31 stycznia 1953 r. do Urzędu do Spraw Wyznań

                                                                           Urząd do Spraw Wyznań
                                                                           Warszawa 11
                                                                           Aleja Stalina Nr. 5

            Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Referat do Spraw Wyznań donosi, że Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, Referat Terenów Zielonych w Ostrowcu nosi się z zamiarem urządzić park miejski na miejscu byłego cmentarza żydowskiego. Referat do Spraw Wyznań tut. Prezydium po uzgodnieniu sprawy z miejscowymi czynnikami politycznymi jest za tym, aby na miejscu byłego cmentarza żydowskiego urządzić park. Pośrodku parku planowane jest mauzoleum wybudowane z płyt pamiątkowych znajdujących się na cmentarzu.
             Uzasadnienie: cmentarz o którym mowa od chwili zlikwidowania getta przez okupanta nie jest wykorzystany na chowanie ciał zmarłych. Położony jest w środku miasta na wzgórzu. Obok cmentarza znajdują się szkoły nr. 2, szkoła zawodowa i przedszkole wybudowane w okresie powojennym.-
             Dla lepszej orientacji przesyła się plan z prośbą o wyrażenie zgody.-

                                                                                                Kierownik
                                                                                 Referatu do Spraw Wyznań
                                                                                             Jarosz Stefan
                                                                                      (podpis nieczytelny)


4.3. Pismo ZG TSKŻ (L.dz. 916/53) z 26 marca 1953 r. do Urzędu

                                                                       Urząd do Spraw Wyznań
                                                                       w miejscu

            W odpowiedzi na pismo z dn. 23 lutego r.b. Nr. III. 18a/4/53 w sprawie cmentarza żydowskiego w Ostrowcu zawiadamiamy, że Prezydium Zarządu Głównego wyraziło zgodę na urządzenie parku na terenie cmentarza żydowskiego w Ostrowcu i na wybudowanie w środku parku mauzoleum z płyt nagrobnych tegoż cmentarza.
            Równocześnie zwracamy przesłany nam plan.

          (pieczęć okrągła ZG TSKŻ [Zarząd Główny Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów])

S. F i s z g r u n d                                                                            D r. D. S f a r d
Członek Prezydium                                                                        Sekretarz Generalny
(podpis nieczytelny)                                                                       (podpis nieczytelny)

(Źródło [dok. 4.1.-4.3.]: AAN UdW, sygn. 14/433)


4.4. Pismo MGK (L.dz. PZM/I/7/1/54) z 15 września 1954 r. do Urzędu

                            Urząd do Spraw Wyznań
                                      w/miejscu

           Ministerstwo Gospodarki Komunalnej przesyła w załączniku zarządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej w sprawie zamknięcia cmentarza żydowskiego w Ostrowcu Świętokrzyskim z prośbą o uzyskanie na w/w. zarządzeniu podpisu Obywatela Ministra.
           Omawiany cmentarz jest od 1943 roku nieczynny, częściowo zlikwidowany przez okupanta. W chwili obecnej leży w centrum osiedla mieszkaniowego i graniczy z budowanym przedszkolem. Z tych więc względów uporządkowanie terenu cmentarza w sensie zamknięcia go i przekształcenia w park miejski jest zagadnieniem bardzo ważnym, gdyż polepszy warunki zdrowotne i estetyczne tej części miasta.
           Ministerstwo przesyła /do zwrotu/ w załączeniu akta sprawy do wglądu.

                                                                                                p.o. Dyrektor
                                                                                                (podpis nieczytelny)


4.5. Pismo Urzędu do Spraw Wyznań (L.dz. III. 18b/61/54) z września 1954 r. do Referatu do Spraw Wyznań PWRN w Kielcach w sprawie zamknięcia cmentarza w Ostrowcu

                                                                          Prezydium Woj. Rady Narodowej
                                                                          Ref. do Spraw Wyznań
                                                                                                  Kielce

            Urząd do Spraw Wyznań przesyła w załączeniu akta sprawy objętej nagł. z prośbą o wypowiedzenie się.
            Z załączonych akt wynika, że sprawa ta nie była uzgadniana ani na szczeblu powiatowym, ani na wojewódzkim z Referatami do Spraw Wyznań. Należy więc dbać o to, aby miejscowe komórki wyznaniowe były zawsze w kursie spraw, mających bezpośrednio czy pośrednio charakter wyznaniowy, i zajmowały w nich swoje stanowisko. Opinia bowiem Referatu do S.W. ułatwia tut. Urzędowi podjęcie decyzji.
            W konkretnym wypadku należy wyjaśnić, gdzie umieszczone zostaną kamienie nagrobkowe, które znajdują się na przedmiotowym cmentarzu i czy jest przewidziane urządzenie z tych kamieni pomnika ofiarom hitleryzmu na terenie przyszłego parku.
            Uprasza się o traktowanie sprawy jako b. pilnej.-

                                                                                              v-Dyrektor Urzędu
                                                                                              /Darczewski Roman/


(Źródło [dok. 4.4.-4.5.]: AAN UdW, sygn. 19/484. Na dokumencie 4.5. brak dokładnej daty i podpisu – nie wiadomo, czy to pismo zostało wysłane)