Zagłada rodziny Szteinów

Ostrowiec Świętokrzyski, ul. 25-lecia Wolności, na pierwszym planie teren po betoniarni,
na prawo od niebieskiego znaku drogowego piętrowy dom z szarym dachem - był właśnością rodziny Skarbów,
w głębi, przy lewej krawędzi kościół pw. św. Michała Archanioła,
fot. Wojtek Mazan, kwiecień 2014 r.

JANUARY SKARBA ur. 1937r.
nagranie z kwietnia 2014r.

[...]
Tu było ogrodzenie, zaraz za nim było zagłębienie, częściowo jest ono jeszcze widoczne. Myśmy tutaj pasali kozy w okresie okupacji. I przy okazji była jakaś szmacianka, grało się w piłkę. To co pan widzi, o była betoniarnia Wiktorowicza, sięgała do tego wysokiego muru. Tam gdzie stoją te wysokie drzewa, betoniarnia się kończyła. Ten pan Wiktorowicz miał tu domek usytuowany jak tablica "Radom, Rzeszów", tuż przy samym murze. Ja z rodzicami mieszkałem przy ulicy Kamiennej. Ta kamieniczka piętrowa była moich dziadków, potem moich rodziców, a później moja. To był jedyny wysoki budynek, z którego można było prowadzić jakieś obserwacje. I częściowo z tego budynku drewnianego mogli obserwować mieszkający tam pani Łodykowska, pani Kędzierska, pani Dudzina i inni. Podejrzewam, że obserwowali ale nikt do nikogo się nie zwierzał. Z drugiej strony były posesje pana Kusala, pana Ślęzaka, pana Molędy i pana Zycha. To wysokie drzewo to jest jeszcze w posesji naszej. Następne to były niziutkie domy - dziś już ich nie ma - więc nie wiem jak oni mogli obserwować. Ale wiem, że ludzie wymieniali się informacjami. 

Ten pan, tam przy murze, miał dom a tu robił sobie kręgi i bloczki betonowe. Czy on tu mieszkał? Być może tak, w okupację. Jak stąd wychodził a my paśliśmy te kozy, to nie lubił jak się go zaczepiało, bo był trzeźwy. Tylko "dzień dobry", "dzień dobry" i poszedł. Jak już  trzeba było gonić te kozy, tośmy zwlekali celowo, bo on późnym popołudniem wracał. Słychać było, że wraca, bo się darł niesamowicie od mostu. Darł się, śpiewał jakieś rzeczy, nie pamiętam. No to zaczepialiśmy go "Panie Wiktorowicz, daj pan na cukierka". My najmniejsi chłopcy, to mieliśmy najmniej do gadania. Natomiast ci starsi, czy miał kozę czy nie miał, to przychodził, bo wiedział, że ten Wiktorowicz będzie szedł. Pieniądze mu z kieszeni wylatywały, nie zawsze ale wylatywały. Wszystko to przechwytywali ci starsi. A jak szedł, to na rogu był sklep jak kiosk, papierosy, gazety. Pani Swobodzina tam sprzedawała. I był słup ogłoszeniowy, betonowy. Bywało tak, że jak się bardzo opił i doszedł to tego słupa, to macał i zemścił, że go zamurowano. Wtedy ktoś go odciągał: "Panie Wiktorowicz, tędy". Szedł tutaj i już do bramy. Jego żona musiała mieć na imię Kazimiera. Nasze nieszczęście polegało na tym, że moja siostra była także o imieniu Kazimiera. Ona miała 16, 17 lat. Ale jak on szedł od bramy, to szedł prosto na nas i wołał: "Kaziu, nie kochasz mnie?" Ojciec mówił do mojej siostry: "Co ty masz wspólnego z tym człowiekiem?!" Później się okazało, że Kazimiera to była jego żona. Widocznie wiedziała co on robił, no to go odtrącała. A on ciągle stawiał pytania czy go jeszcze kocha. Tak to było. 

Zauważyliśmy, że wciąż ktoś do nas przychodził z sąsiadów. Ojciec z panem Zychem obserwowali teren betoniarni. Zastanawiałem się co oni tak stoją na ganku. A oni obserwowali. Widać było w świetle księżyca ludzi, jak przemykają przy ścianie. Co to za ludzie? Rodzice wiedzieli w czym rzecz. Dla nich nie było to nic nowego. Odgadli wprost, że on przechowuje Żydów. Bo skąd raptem taki człowiek, gdzie interesu w okupację w zasadzie nie było żadnego, ma pieniądze, codziennie jest pijany. I jak to się stało, że idzie, drze mordę i nikt mu nie zwrócił uwagę. Przecież gestapo było na Chmielnej. Albo przekupił tych ludzi albo nie wiem, że bezkarnie sobie chodził. Wprawdzie w dzień, ale w końcu to był Polak. 

I tak gdzieś, to był koniec lata '44 roku, raptem ten pan przestał pić, to znaczy nie chodził już taki pijany i nikogo się tu nie widziało. Moi rodzice i sąsiedzi doszli do wniosku, że ci Żydzi się stąd wyprowadzili. Okazało się, że nie. Nie wyprowadzili się. To znaczy na tamten świat to on ich wyprowadził. 

Pasiemy kozy, to był rok chyba 45 albo 46. Pasiemy kozy i raptem zaczęli nas stąd wyganiać, coś się tu dzieje. No więc dlaczego. Mieliśmy takiego sąsiada Olka Kosiora, on miał zamiłowanie do koni, nadzwyczaj kochał te konie, ciągle się bratał z woźnicami a jak nie to chodzi na targ do chłopów i pomagał przy koniach. On nam powiedział: gdy się ruch zaczął w betoniarni, interes z drenami, bo każdy próbował odbudować gospodarstwo, najczęściej ludzie zaczynali od studni, bo to życiodajna rzecz. Więc kupowali tu dreny i był ścisk niesamowity. A że był bałagan, nikt nie potrafił zaprowadzić porządku, więc każdy jak sobie stanął, jak załadował tak jechał. I w końcu jeden z tych koni z wozem pełen dren, jakoś chcieli cofnąć, zaparł się ten koń i wpadł. Okazuje się, że wpadł do studni. Najpierw straż przyjechała, później jakoś straż znikła i przyprowadzili tutaj jeńców niemieckich, takich zgrzybiałych dziadków w mundurach, może załamani byli i tak wyglądali, w każdym razie byli to ludzie starzy. I oni coś tam przy tej studni grzebali. Już wtedy się dowiedzieliśmy, że wyszło na to, że w tej studni są ci Żydzi, którzy byli tu przetrzymywani. Tak to wyglądało. Wyciągali tych Żydów, mieli tam jakieś osęki, były tam takie beczułki, do tych beczułek ich kości były poprzywiązywane. A on, ten człowiek, zabił tych ludzi, tam ich zamordował, wrzucił do tej studni i denko zrobił drewniane. Gdyby to zasypał, miał tyle czasu, to nieprędko by to wyszło. Później co to było, jak to było nie wiadomo. Tutaj chyba sprawy nie było. Zresztą ja jako dziecko zajmowałem się innymi sprawami, a nie Wiktorowiczem. Ale to mi utkwiło długo i do dnia dzisiejszego. [...] Nic nie zapamiętałem z tych czasów jak pasienie tych kóz i to zdarzenie. [...]

/nagranie i opracowanie tekstu: Wojtek Mazan/

Aron Friedental,                                                                                   Warszawa, 28-go maja 1947 roku

Do Centralnej Komisji Historycznej w Łodzi

              Potwierdzam odbiór listu Panów z dnia 22-go maja rb. i komunikuję co następuje:

Mord dotyczy rodziny Szteinów, która składała się z 4-ch osób: matki, ojca i 2-ch synów. Ojciec, Emil Sztein, był przed wojną właścicielem fabryki wódek i likierów w Krakowie pod firmą "Arkadia". Podczas okupacji został on, jako fachowiec, sprowadzony do Ostrowca i zatrudniony przez jednego z głównych pogromców Żydów Ostrowieckich, Franza Jagera, w fabryce, którą tenże Jager odebrał właścicielowi Żydowi.

               W czasie przebywania w Ostrowcu rodzina Szteinów korzystała ze swych możliwości przy pracy, by nieść pomoc Żydom przebywającym w obozie pracy, istniejącym przy Zakładach Ostrowieckich (Ostrowitzer Hochoffen und Werke).

                25-go lipca 1944 r. w dniu likwidacji obozu rodzina Sztein uciekła do przygotowanej zawczasu kryjówki w mieszkaniu niejakiego Wiktorowicza przez cały rok uprzedni, by tylko zapewnić sobie bezpieczny schron.

                Po oswobodzeniu ustaliliśmy na podstawie poufnie zebranych wiadomości, że 6 dni przed wkroczeniem Armii Czerwonej całą rodzinę zamordowano i zakopano w starej studni na terenie posesji, gdzie mieszkał Wiktorowicz.

                Jako prezes Komitetu Ostrowieckiego przestawiłem w 1945 r. tę sprawę odnośnym władzom, zaś sekretarz naszego Komitetu ob. Elżbieta Stiftarowa osobiście zreferowała dokładny przebieg sprawy, podając nazwiska sprawców mordu oraz miejsca, gdzie zostały zamordowane ofiary.

                Po tym meldunku w r. 1945 władze bezpieczeństwa zatrzymały Wiktorowicza i Kuzduba, lecz zostali oni po pewnym czasie zwolnieni, i sprawa ucichła.

                Dnia 11-go maja r.b. otrzymałem z Ostrowca telegram następującej treści: "Przyjechać natychmiast odnaleziono Szteinów". Pojechałem niezwłocznie i na miejscu ustaliłem następujące szczegóły:

                Posesja, na terenie której popełniono zbrodnię, ostatnio została objęta przez Samopomoc Chłopską. Organizacja ta rozpoczęła remont gmachu. Pewnego dnia wjeżdżający z materiałami budowlanymi wóz, zaprzężony w konie, ugrzązł i konie utknęły w świeżo przekopanej ziemi. W czasie wyciągania wozu z końmi kierownik organizacji zauważył, że w miejscu tym była studnia. Wobec tego, iż kopanie studni leżało w przewidzianym planie robót, postanowił on zasypaną studnię odkopać. Przystępujący do pracy robotnicy w czasie prowadzenia robót ziemnych natknęli się na zwłoki 4-ch ofiar, w których rozpoznano Szteinów.

                Natychmiast zameldowano o wypadku Urzędowi Bezpieczeństwa, który na podstawie posiadanego zameldowania (złożonego w swoim czasie przez mnie) z przed 2-ch lat aresztował Wiktorowicza i Kuzduba. Przeprowadzona przez miejskiego lekarza sekcja zwłok wykazała, że ojciec i synowie zostali zarąbani, natomiast Szteinowa miała rozpłataną głowę jakimś ostrym narzędziem. Śledztwo i sekcja były prowadzone w obecności i z polecenia sędziego śledczego Rogowskiego [?].

                 Jak można było ustalić na podstawie początkowych zeznań, ofiary zostały zamordowane w nocy z 8-go na 9-go stycznia 1945 r. tj. 6 dni przed wkroczeniem Armii Czerwonej (Ostrowiec został oswobodzony dnia 16-go stycznia 1945 r.)

                 Śledztwo jest w toku. Sprawa podlega Prokuratorowi Wojewódzkiego U.B. w Kielcach.

Dnia 11 bm. zwłoki ofiar pochowane zostały na cmentarzu żydowskim w Ostrowcu w obecności garstki Żydów Ostrowieckich. Grób ich znajduje się w szeregu mogił żydowskich pochowanych w czasie okupacji i po wyzwoleniu.

                 Jak mi dotąd wiadomo, to w związku ze sprawą zatrzymano 4 osoby, zaś reszta sprawców jest poszukiwana. Jestem w stałym kontakcie z odnośnymi władzami oraz Żydami, przebywającymi w Ostrowcu. O biegu sprawy jestem dokładnie poinformowany.

                 Kończąc mój opis nie mogę pominąć następujących okoliczności, wykazujących niesłuszną obojętność ze strony Żydów dla tego rodzaju wypadków!

                 Niezwłocznie po otrzymaniu telegramu z Ostrowca, zwróciłem się telefonicznie do Jointu, prosząc o wyznaczenie mi terminu konferencji w tej sprawie. W toku rozmów dyrektor Bein, któremu przedstawiłem konieczność wydelegowania razem ze mną kogoś z władz, celem nadania sprawie odpowiedniego kierunku, odpowiedział mi, że Joint, jako instytucja zagraniczna, nie może interweniować w tego rodzaju wydarzeniach i skierował mnie do prezesa CKŻP ob. Adolfa Bermana. Prezesa Bermana nie zastałem i zostawiłem wyżej wymieniony telegram z odpowiednią adnotacją urzędującej sekretarce, która przyrzekła dać o godz. 6-ej telefoniczną odpowiedź. Ponieważ o umówionej godzinie odpowiedzi nie było, zaś sprawa nie mogła ulec zwłoce, wyjechałem do Ostrowca. Po moim powrocie z Ostrowca, gdzie byłem 3 dni, zwróciłem się ponownie telefonicznie do CKŻP, lecz prezesa znów nie było, zastałem urzędującego generalnego sekretarza ob. Lazebnika [?]. Temu ostatniemu zreferowałem sprawę i zdumiony byłem otrzymaną odeń odpowiedzią: Primo: że jest bardzo zajęty, secundo: po przedstawieniu konieczności interwencji u władz, by morderstwo zostało zakwalfikowane jako "rasowe", nie zaś jako zwykła zbrodnia i nie podlegało amnestii - ob. Lazebnik oświadczył, że mamy zaufanie do naszych władz, które z pewnością sprawiedliwie ocenia przebieg wypadków.

                 Ja jednak stoję na stanowisku, że interwencja u władz jest najlepszym świadectwem zaufania do nich, zaś interwencja przedstawicieli wymordowanego żydostwa jest wyrazem współpracy w ściganiu morderców - naszych wspólnych wrogów.

                 Moim zdaniem interwencja musi być, aby prokurator należycie i właściwie zakwalifikował morderczy czyn, zwłaszcza, że wykrycie przestępstwa nastąpiło w tak niezwykłych okolicznościach.

                 Łączę wyrazy szacunku dla naszego Szanownego historyka dra J. Kernisza oraz obrońcy naszego honoru mgr H. Blumentala

kreślę się

A. FRIEDENTAL

Źródło: Żydowski Instytut Historyczny

1942-1944

ul. Głogowskiego (wówczas Radomska), 1942 r.

ul. Siennieńska, 1942 r.

ul. Siennieńska, 1942 lub 1943

ul. Kościelna, 1944 r.

Źródło: Żydowski Instytut Historyczny

Zdjęcie rodzinne Muszkiesów

Rodzina Muszkiesów około 1910 roku,
od lewej: Bluma, Chana Hinda, Abram Moszek, Izaak, Chaja
i Szmul - późniejszy fotograf,
fot. Dawid Erlich [?], Ostrowiec.

Szpilman

“My father’s Rhapsody captured the enormity of this tragedy, and his own personal sense of sorrow and loss. It became his healing.” - Helene Shifman, Leo Szpilman’s Daughter.

The world would come to know Leo Szpilman (later Spellman) as a renowned musician and Holocaust survivor. But little did anyone know, Leo’s all-too-common story was told in an uncommon fashion– through his three-part musical composition.

His talent became his lifeline during the Holocaust. After the German occupation of Poland, Leo was placed in the Ostrowiec ghetto, where he established an orchestra.

In the grueling circumstances of ghetto life, Leo’s musical craft captured the attention of an SS guard who agreed to lighten his workload in exchange for accordion lessons. When the guard received word of Jewish deportations from the ghetto, their relationship quickly inspired the guard to help Leo and his wife escape to a nearby forest.

It wasn’t until the end of the war that the couple emerged from hiding and Leo found peace again in his music. During his time at the Furstenfeldbruck displaced persons camp, he composed his Rhapsody 1939-1945, an ode to victims of the Holocaust. After debuting the piece in 1947, Leo stowed the score in a suitcase, leaving the memories of the Holocaust on paper, not to be heard again until the 2000s.

Źródło: United States Holocaust Memorial Museum

Postcard

 

Meir Bulka:

In 1929, my grandfather Moshe-Aharon Bulka left Poland and immigrated alone to Israel, in anticipation lay the basis for bringing family from Poland to Israel. My grandfather worked in all sorts of jobs until he found permanent work, it would enable him to pay enough money to buy the certificate (The white paper) that will allow him to bring the rest of the family to Israel. This postcard was sent from Israel to Poland for the 1934 Jewish New Year represents the Land of Israel at the beginning of construction and prosperity while Israel was under the control of the occupation of the British Mandate.

The NEW YEAR  postcard shows the King David Hotel in Jerusalem, Allenby Street, Lilienblum Street and Ben Yehuda Street, which symbolized the anticipated economic boom and the National Library Building and the Western Wall, symbolizing the tradition of the people of Israel.

As a photographer, I renovated a few image and planted to replace those old, the same places, as they are today, and here is the same overt 82 years ahead. A kind of tribute to those who dreamed. That was his dream, and now we had a big family, children, grandchildren and great-grandchildren.

Means, a dream come true.

Lea Alterman (Balint)

Dzięki uprzejmości Grzegorza Nowaka

Więcej: Lea Balint – ocalona przez siostry franciszkanki

Zobacz wpis: Dziecko bez właściwości

Shana Tova

Message from Meir Bułka:

Shana Tova 1936 Pearl Bulka, my grandfather's sister. Pearl was born in 1918, the Happy New Year's postcard was printed out when she was 18.Pearl and the rest of the family were sent to Treblinka from Ostrowiec in 1942 where she was murdered when she was only 24.The postcard has a little remodeling with color and some fixed. 

 Tłumaczenie wiadomości od Meir Bułki:

Szczęśliwego Nowego Roku 1936 dla Perli Bułki, siostry mojego dziadka. Perla urodziła się w 1918 r., więc miała 18 lat gdy owa noworoczna karta pocztowa została wydrukowana. Perla, tak jak reszta rodziny z Ostrowca, trafiła do Treblinki w 1942, gdzie została zamordowana w wieku 24 lat. Karta pocztowa została delikatnie wzbogacona kolorem.

Ocalały prowadzone na rzeź

27 stycznia na całym świecie obchodzony jest Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Tego dnia w 1945 wyzwolony został obóz Auschwitz-Birkenau. Ikonicznym obrazem tego momentu jest zdjęcie okazujące grupę dzieci za obozowymi drutami. Wśród nich są trzy dziewczynki pochodzące z Ostrowca. Kim są i jaka jest historia ich ocalenia?

Na słynnym zdjęciu z wyzwolenia obozu w Auschwitz znalazły się trzy ostrowczanki: Miriam Friedman (druga od lewej), Pesa Balter (trzecia od lewej) i Rutka Muszkies (częściowo widoczna nad Pesą).

Auschwitz-Birkenau to nazwa zespołu niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych i obozu zagłady na terenie Oświęcimia i pobliskich miejscowości. W latach 1940-1945 było to główne miejsce masowej eksterminacji około 1,1 miliona Żydów z całej Europy, a także 140–150 tysięcy Polaków, około 23 tysięcy Romów, około 12 tysięcy jeńców radzieckich oraz ofiar innych narodowości. Auschwitz-Birkenau stał się symbolem Holocaustu, czyli ludobójstwa około 6 milionów europejskich Żydów oraz milionów innych prześladowanych grup dokonanego w czasie II wojny światowej przez III Rzeszę i wspierane w różnym stopniu przez uzależnione od niej państwa sojusznicze.

71 lat temu Armia Czerwona - konkretnie 100 Lwowska Dywizja Piechoty, którą dowodził generał major Fiodor Krasawin - wyzwoliła Auschwitz-Birkenau. Wyzwolonych zostało wówczas niewiele ponad kilkaset osób, których Niemcy po prostu nie zdążyli zabić. Było wśród nich także wiele dzieci. By ukazać światu bezmiar niemieckich zbrodni Rosjanie fotografowali i filmowali obóz po wyzwoleniu. Wtedy to radziecki fotograf Aleksander Woroncow wykonał słynne zdjęcie grupie dzieci ubranych w pasiaki i stojących za drutami. Wśród nich są trzy ostrowczanki, Żydówki: Miriam Friedman, Pesa Balter i Ruta Muszkies. Wówczas straumatyzowane nieludzkimi doświadczeniami i wyniszczone chorobami i głodem nastoletnie dziewczynki. Dziś są starszymi paniami, z nowymi nazwiskami po mężach (kolejno: Miriam Ziegler, Paula Lebovics, Ruth Webber), które nie mogą zapomnieć i nie chcą by inny zapomnieli, czym był Holocaust. Długo po wojnie udzieliły obszernych wywiadów m.in. dla Visual History Archive. Niestety ich historie nie znane były w ich rodzinnym mieście praktycznie do dziś. Fakt, że wywiady udzielone były w języku angielskim, nie był jedynym tego powodem. W książkach, artykułach dotyczących wojny systematycznie pomijano historie Żydów, mimo że byli obywatelami Polski, sąsiadami Polaków od pokoleń i w równej mierze twórcami Ostrowca. Na szczęście się to zmienia dzięki ludziom, którzy bez kompleksów narodowościowych chcą poznać przeszłość.

Dziewczynki ze zdjęcia dzieliły podobny do siebie los, praktycznie jedyny gwarantujący przeżycie żydowskich dzieci w czasie okupacji. Gdy wojna wybuchła, miały po kilka lat i były oczkiem w głowie swoich rodzin. Pochodzący z Ostrowca Friedmanowie mieszkali w Radomiu, gdzie prowadzili kilka sklepów odzieżowych. Duża rodzina Balterów także do wojny żyła dostatnio, a to głównie dzięki zaradności dziadka Kiwy Roseta posiadającego kamienicę czynszową przy Alei 3 Maja. Muszkiesowie przez całe lata 30. prowadzili w Ostrowcu najlepszy zakład fotograficzny o nazwie „Rembrandt”, w którym chętnie fotografowali się Polacy i dlatego do dziś zachowały się wizerunki przedwojennych ostrowczan. Gdy zamknięto getto, a w nim całą ludność żydowską Ostrowca, dziewczynki nie odczuły jeszcze w pełni koszmaru wojny, choć już wtedy zdarzało się, że widywały leżące na ulicy ciała zabitych. Najgorsze miało nadejść... Dorośli to przeczuwali, domyślali się, że dojdzie do „wysiedlenia”, co tak naprawdę miało oznaczać śmierć. Każdy ratował się jak mógł. Rutkę rodzice przezornie chwilę przed likwidacją getta umieścili nielegalnie w obozie pracy w Bodzechowie. Miriam ukrywała się na strychach różnych domów w Ostrowcu. Cudem uniknęła śmierci, gdy pewnego razu na strych weszła policja i zastrzeliła innych ukrywających się tam Żydów. Natomiast Pesa Balter wraz z rodziną ukrywała się w bunkrze pod kurnikiem, który wykopał jej brat. Po latach wspominała: „Gdy wywózka się skończyła i wyszłam z kryjówki, to śnieg leżał na ziemi i pamiętam, że śnieg był cały różowy i czerwony, bo tyle krwi było na nim. Tyle morderstw było. Wszędzie, gdzie spojrzałam, śnieg był cały czerwony. To jest to, co pamiętam z tej wywózki. I już nie było mojej babci. I mojej cioci z synem, i jej męża.” Wtedy przestał istnieć żydowski Ostrowiec, zagazowany w Treblince. Ostatecznie wszystkie trzy dziewczynki trafiły do obozu pracy przymusowej dla Żydów przy ostrowieckiej hucie, o co zadbali członkowie ich rodzin. Paradoksalne ale prawdziwe jest to, że w tym czasie, czyli w 1943, najbezpieczniejszym miejscem dla Żydów były mordercze obozy pracy. Po tzw. aryjskiej stronie możliwość przeżycia równała się niemal zeru. W obozie też musiały się ukrywać, gdyż jako nieproduktywne dzieci były nielegalne. W żadnym wypadku nie było to miejsce bezpieczne. Ruth Webber przywołuje traumatyczną scenę, jakiej była świadkiem. Pojmanych uciekinierów z obozu rozstrzelano w grobach wykopanych przez nich samych. Jeden został źle postrzelony, Niemcy kazali go pogrzebać żywcem. „Wciąż słyszę ich krzyki” - mówi w wywiadzie Webber i wybucha płaczem.

Po likwidacji obozu pracy w Ostrowcu w lipcu 1944 roku wszystkie trzy dziewczynki w dużym transporcie trafiły do Auschwitz-Birkenau. W tej fabryce śmierci przeżyły prawie siedem miesięcy. Paula Lebovics po latach wspominała: „Podczas tego okresu piece pracowały dzień i noc. To znaczy przez cały mój pobyt pracowały dzień i noc, ale w tym okresie w ogóle już nie były wyłączane. Nigdy ich nie wyłączano. Niebo było czerwone. Dzień i noc. Nie było różnicy, czy jest dzień, czy noc. Niebo było jak w płomieniach. To było nie do uwierzenia. Pamiętam patrzenie w górę i wyobrażanie sobie, że ciała przepływają w powietrzu, w tych czerwonych chmurach. Pamiętam, jak sobie to wyobrażałam. W tych czerwonych chmurach. Smród był taki, że nie można było się od niego uwolnić. Wgryzał się w ciało, w ubrania. nie dało się go pozbyć. Po chwili przestawało się go czuć, ale on był bardzo intensywny, prawie można było go dotknąć. Czułeś się tak, jakby ktoś wylał na ciebie klej. Tak, wtedy piece pracowały dzień i noc.” Nie sposób w krótkim artykule przywołać dłuższych fragmentów wspomnień ocalonych, dlatego zainteresowanych tematem odsyłam do „bloga w budowie” gdzie w ostatnim wpisie Monika Pastuszko podała linki do wspomnień Miriam, Pauli i Ruth, część także przetłumaczyła (blogwbudowie.blogspot.com).

Po wojnie dziewczynki tułały się po domach dziecka, dopóki ich nie odnalazł ktoś z rodziny i sprowadził do Ostrowca. Z kilkunastu tysięcy Żydów ostrowieckich wojnę przeżyło niespełna dwieście osób. Ich miejsce w handlu i rzemiośle zajęli Polacy, niechętnie patrzący na powracających ocalałych. Po zbrojnych napadach, których dokonywały nacjonalistyczne ugrupowania na Żydach (w jednym z takich napadów ranny został Leo Szpilman, o którym ostatnio jest głośno w Ostrowcu) ocaleni zrozumieli, że to już nie jest ich miasto. Niemal wszyscy wyjechali. Najczęstszym kierunkiem była Kanada. Tam musieli zaczynać życie od nowa. Dziś Miriam, Paula i Ruth są babciami otoczonymi gromadą wnuków. Wbrew zbrodniczym planom Hitlera i jego wyznawców życie pokonało machinę śmierci. Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu ustanowiony przez ONZ 11 lat temu ma nam o tym przypominać.

Wojtek Mazan

"Fakty Ostrowieckie"

25 stycznia 2016 r.

Rodzina Muszkiesów

Rodzina Muszkiesów, 1938. / The Muszkies family, 1938.
Od lewej / From left: Wiktor Muszkies, Chana-Hinda Muszkies z d. Tchórz, Małka, Chaja, Rutka, Szmul.
Fot. Szmul Muszkies

Szmul Muszkies, syn Abrama Moszka i Chany Hindy z Tchórzów poślubił Małkę Angienicką, córkę Szymela i Chawy Bruchy, w 1929 roku w Ostrowcu. W 1931 roku rodzi im się pierwsza córka – Chaja a cztery lata później druga - Ruta. Z najbliższej rodziny tylko Małka i jej dwoje dzieci przeżyły Holocaust. Ich rodzice - w tym widoczna na zdjęciu matka Szmula, i większość rodzeństwa, zostali zamordowani w Treblince. Ponadto dziewiętnaścioro innych członków dalszej rodziny także zginęło w Holokauście - w tym Wiktor, syn brata Szmula. Sam Szmul na kilka tygodni przed końcem wojny został zamordowany w Gusen, podobozie Mauthausen. Małka wraz z Rutką przeszły przez obóz w Auschwitz. O dramatycznych doświadczeniach tego czasu opowiedziała Ruth Webber (Rutka Muszkies) w 1992 roku w długiej relacji dla United States Holocaust Memorial Museum. Trafiając do KL Auschwitz miała 9 lat, więc jej istnienie jako dziecka było nielegalne. Żeby przeżyć szukała schronienia w stosach trupów, których Niemcy nie zdążyli jeszcze spalić. Zapamiętała, że nie czuła głodu z dwóch powodów. Po pierwsze krematoria wydzielały słodki zapach, od którego traciło się apetyt, po drugie matka dzieliła się z nią swoimi porcjami żywności. 27 stycznia 1945 roku Rutka została wyzwolona wraz z innymi więźniami przez Armię Czerwoną. Z sowieckiego filmu dokumentującego wyzwolenie obozu w Auschwitz pochodzi kadr ukazujący grupkę dzieci za drutami kolczastymi. Wśród nich stoi cudem ocalała Rutka Muszkies. Po wojnie wraz matką i siostrą wyemigrowała do Kanady. Wyszła za Mordechaja Wygodę także emigranta z Polski, który wówczas nazywał się już Mark Webber. Ma troje dzieci i pięcioro wnuków. Mieszka w West Bloomfield w stanie Michigan (USA). 

Szmul Muszkies, the son of Abram Moszek and Chana Hinda neeTchórz, married Małka Angienicka, the daughter of Szymel and Chawa Brucha in 1929, in Ostrowiec. In 1931, their first daughter Chaja was born, and four years later - their second daughter Ruta. From the immediate family, only Małka and her two children survived the Holocaust. Their parents - including Szmul's mother, also present in the photo - and most siblings were murdered at Treblinka. Nineteen other members of their more distant family (including Wiktor, the son of Szmul's brother) also perished in the Holocaust. Just a few weeks before the end of the war Szmul himself was murdered at Gusen, a sub-camp of Mauthausen. Małka and Rutka survived Auschwitz. Ruth Webber (Rutka Muszkies) reminisced on those dramatic experiences in her extensive 1992 interview for the United States Holocaust Memorial Museum. When she found herself in KL Auschwitz she was 9; her existence as a child was illegal. In order to survive, she sought refuge among piles of corpses that the Germans prepared for burning. She remembered that she did not feel hungry for two reasons. Firstly, the crematoria generated a sweet smell that made one lose appetite, and secondly, her mother shared scarce food with her. On 27 January 1945, Rutka was liberated by the Red Army, together with other prisoners. There is a fragment of a Soviet footage documenting the liberation of the Auschwitz camp, showing a group of children behind a barbed wire fence. Rutka Muszkies - a miracle survivor - is standing among those children. After the war she emigrated to Canada with her mother and sister. She married Mordechaj Wygoda, also an emigrant from Poland, who had changed his name to Mark Webber by that time. She has three children and five grandchildren. She lives in West Bloomfield, Michigan (US). 

Małka Muszkies, lata 30. / 1930s. Fot. Szmul Muszkies

Małka Hudesa Muszkies z d. Angienicka (1910-2003) urodziła się w Ostrowcu. W 1929 roku wyszła za Szmula Muszkiesa, z którym do wybuchu wojny prowadziła zakład fotograficzny „Rembrandt” [patrz wstęp]. Mieli dwie córki: Chaję i Rutkę. Po likwidacji ostrowieckiego getta, w październiku 1942 roku, Małka wraz z mężem i młodszą córką Rutką przeszły przez szereg obozów pracy: Bodzechów, Sandomierz, Starachowice, Ostrowiec, gdzie pozostali aż do czerwca 1944. Ostatecznie wszyscy troje trafili do KL Auschwitz. Pod koniec wojny Małka została rozdzielona z bliskimi i wysłana do filii obozu koncentracyjnego Gross-Rosen – Gabersdorf. Po wyzwoleniu obozu wróciła do Ostrowca Św. i odnalazła ocalałą starszą córkę Chaję. Po załatwieniu pilnych spraw, w tym sprzedaży rodzinnego domu za bezcen, wyjechały do Krakowa, gdyż tam wśród dzieci wyzwolonych w Auschwitz odnaleziono jej drugą córkę. Następnie, wszystkie trzy uciekły z Polski przez zieloną granicę i osiadły na dwa lata w Monachium. Małka chciała emigrować do Izraela. Jednak z uwagi na chorobę płuc Ruty izraelskie władze odmówiły wstępu. Wówczas Małka skontaktowała się z Leo Barkinem, dalekim krewnym z Kanady, który przekonał ją, by przeniosły się do Toronto, co też uczyniły w 1948 roku. Małka Muszkies właśnie tam przeżyła resztę swojego życia.

Małka Hudesa Muszkies nee Angienicka (1910-2003) was born in Ostrowiec. In 1929 she married Szmul Muszkies, a professional photographer with whom she ran the "Rembrandt" photography studio until the outbreak of war [see: foreword]. They had two daughters: Chaja and Rutka. After the liquidation of the Ostrowiec ghetto in October 1942, Małka with her husband and the younger daughter, Rutka, went through a number of labour camps: Bodzechów, Sandomierz, Starachowice, and Ostrowiec, where they stayed until June 1944. Eventually all three were taken to KL Auschwitz. At the end of the war Małka was separated from her loved ones, being sent to Gabersdorf, a subcamp of the Gross-Rosen concentration camp. After liberation she returned to Ostrowiec Św. where she was reunited with her elder daughter, Chaja. Having settled the most urgent affairs, including the sale of her family home for next to nothing, they travelled to Krakow, where the other daughter was found among children liberated from Auschwitz. Next, crossing the green border they fled from Poland to Munich, where they settled for two years. Małka wanted to emigrate to Israel. However, due to Rita's lung disease Israeli authorities refused them entry. Małka contacted Leo Barkin, a distant relative from Canada, who encouraged her to move to Toronto, which they did in 1948. This is where Małka Muszkies spent the rest of her days.

Chaja Muszkies, 1932, fot. Szmul Muszkies

Chaja Muszkies przyszła na świat we wrześniu 1931 roku w domu dziadków Angienickich w Ostrowcu przy ul. Iłżeckiej 16, jako pierwsze dziecko Małki i Szmula. Chaja od najmłodszych lat wykazywała uzdolnienia muzyczne, dlatego rodzice zakupili dla niej pianino i sprowadzali nauczycieli. Pierwszym był ostrowiecki muzyk Lustik, który okazał się złym nauczycielem, bo bił po rękach, gdy popełniała błędy. Aż do wybuchu wojny Chaja pobierała nauki u profesora Michałowskiego w Warszawie. Owo pianino było ostatnią rzeczą skonfiskowaną Muszkiesom w getcie, gdyż Chaja czasem grała na nim dla Niemców. Gdy nieuchronnie zbliżała się likwidacja getta, Szmul Muszkies zorganizował dla córki ukrycie po aryjskiej stronie. Poza bezpieczeństwem ważne było dla niego to, żeby córka nie przestawała nauki gry na pianinie, gdyż bardzo wierzył w jej talent. Chaja – przy pomocy hrabiego Górskiego - umieszczona została w pałacu księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego w Bałtowie. Jego żoną była niemiecka hrabina Jadwiga von Oppersdorff. Wychowywała ona Chaję jako chrześcijańską sierotę wraz ze swoimi czterema córkami, księżnymi. Chaja przetrwała tam niemal całą wojnę. Po ucieczce z Polski rodziny Drucko-Lubeckich pod koniec 1944 roku, Chają opiekowali się pianista Leon Zenkteler i Wesołowska. Następnie wraz z matką i młodszą siostrą, które cudem ocalały w niemieckich obozach, wyemigrowała do Kanady w 1948 roku. Nie zrobiła kariery jako pianistka, gdyż żeby związać koniec z końcem musiała ciężko pracować jako nauczycielka muzyki. Przybrała imię Helen i wyszła za mąż za Irvinga Muellera. Mieszka w Toronto.

Chaja Muszkies was born in September 1931 in the house of the Agienicki grandparents in Ostrowiec, at Iłżecka Street no. 16, as the first child of Małka and Szmul. As Chaja showed musical talent from an early age, her parents bought her a piano and hired teachers. The first one was an Ostrów-based musician Lustik who turned to be a bad educator - he used to hit the girl's hands when she made mistakes. Later Chaja was taught by Professor Michałowski in Warsaw, until the outbreak of war. The piano was the last item confiscated from the Muszkies family in the ghetto, because sometimes Chaja used to play for Germans. With the ghetto liquidation inevitably approaching, Szmul Muszkies arranged a hideout for his daughter on the Aryan side. In addition to ensuring safety, he thought it important for his daughter to continue the piano lessons, as he strongly believed in her talent. Supported by a count named Górski, Chaja was placed in a palace of prince Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki in Bałtów. The count's wife, German countess Jadwiga von Oppersdorff, raised Chaja as a Christian orphan together with her four daughters, duchesses. This is where Chaja stayed almost until the end of the war. After the Drucki-Lubecki family fled Poland in late 1944, Chaja was looked after by pianist Leon Zenkteler and a woman named Wesołowska. In 1948, she emigrated to Canada with her mother and younger sister, who both miraculously survived the German concentration camps. She did not make a career as a pianist, because she had to work hard as a music teacher to make ends meet. She took the name Helen and married Irving Mueller. She lives in Toronto today.

Zdjęcia i opisy pochodzą z książki Wojtka Mazana 

"Szmul Muszkies – fotograf profesjonalny",

której premiera odbędzie się 29 października 2016 r.

Więcej informacji na stronie Stowarzyszenie Nie z tej Bajki

Zatylna

Teren ostrowieckiego getta, żołnierze niemieccy stoją na skraju ul. Starokunowskiej, nad nimi ul. Zatylna, 1941 [?]

Źródło: allegro i google

Pocztówka do Palestyny

Dzięki uprzejmości Pawła Maja.

Issy Hahn

„A life sentence of memories” jest prawdziwą historią Issy Hahna, który na początku wojny liczył lat 13 i jego czternastoletniego brata. Książka rozpoczyna się od inwazji niemieckiej na Konin, skąd ludność żydowska została deportowana do Ostrowca. W tamtejszym getcie, bracia zostali zmuszeni do pracy w siedzibie gestapo. Issy pracował dla naczelnego dowódcy gestapo, który później uratował mu życie. Bracia widzieli, jak ich rodzice, brat i siostra byli odprowadzeni do pociągu jadącego do Treblinki. Widzieli także, jak ich ciotka i wuj zostali zastrzeleni z zimną krwią. Issy związał się z polskim ruchem podziemnym, gdzie nauczył się używać broni. Miesiące treningów pomogły mu później przetrwać wiele trudnych chwil. Dwaj bracia zostali następnie przetransportowani do Oświęcimia, skąd próbowali uciec. Niestety zostali schwytani i powrócili do Auschwitz. Kiedy pewnego dnia jego brat nie został wybrany do pracy, tylko szybkie myślenie Issy, zdołało uratować go od komory gazowej. Cały czas mieli nadzieję i oczekiwali upragnionego dnia, kiedy będą mogli wrócić do Konina.

Źródło: ebay

Świnia

Synagoga w Ostrowcu widziana od południowego zachodu, lata 30. XX w.

Źródło: Żydowski Instytut Historyczny

List

List napisany przez rabina Meir Jachiela Halsztoka do Mojżesza Bułki, który wyemigrował z Ostrowca do Jerozolimy w latach 20. XX w. "za chlebem".
A letter written by Rabbi Meir Jachiel Halsztok to Moses Bułka, who emigrated from Ostrowiec to Jerusalem in the 20s XX for a better life.

I have heard the moaning of our brothers in the Holy Land in Jerusalem Yeshiva from Poland, who are in big barely and they do not have bread to the kids.
Please ask all my fellow in Israel to help extract the Yeshiva and give a charity fund into the charity box less each month and will add a lot to him that God is justifying for good and major issues.
And if he tries hard he will help to the great scholars who work the holy work of the Holy Land.
So I asked all donors to lift the contribution they can to be happy with our brethren the people of Israel will give 4 Charity boxes.
Thanks to this and his help, we will better protected, salvation and good living for all the volunteers in Israel.

Applicant Meir Yechiel Halevi [Halsztok]
Ostrowiec

Translation Tova Reshtik-Davidson and Meir Bulka.

Rekonstrukcja

Rekonstrukcja wnętrza synagogi w Ostrowcu.

Reprodukcja z książki Marii i Kazimierza Piechotków "Bramy nieba - bożnice drewniane", Warszawa 1996.

Puszka na datki

Źródło: ebay

Akt konwersji

Tekst aktu konwersji Liji Aaronowicz (pisownia oryginalna):

Działo się w mieście Ostrowcu dnia dwudziestego szóstego Sierpnia tysiąc ośmset piędziesiątego piątego roku o godzinie pierwszey po południu. Stawiła się Lija Aaronowicz Starozakonna lat trzynaście liczącą w Karczmie Miłkowskiey w Lesie Kosowskim zamieszkała w obecności świadków Ignacego Kaczmarskiego propinatora lat trzydzieści liczącego tudzież Stanisława Ryszkowskiego organisty z Szewny tamże zamieszkałego lat trzydzieści cztery liczącego i oświadczyła nam swą wolę dobrowolną, iż pragnie przyjąć świętą wiarę Rzymskokatolicką, w dniu tedy dzisiejszym z upoważnienia Prześwietnego Konsystorza Generalnego Dyecezyi Sandomierskiey z dnia pierwszy trzynasty Sierpnia roku bieżącego Numer Tysiąc Dwieście Dwadzieścia w Kościele Szewieńskim dopełniony został na niey Sakrament Chrztu Świętego i nadane iey zostało imię Katarzyna, a rodzicami iey chrzestnymi byli wyżey wspomniany Stanisław Ryszkowski i Józefa Swidzińska z Drygulca - Akt ten stawającym i świadkom przeczytany przez nas i świadków podpisany został. Stawająca zeznała iż pisać nie umie.

X. W. Właztowski Utrzym. Akta St. Cyw.

Dzięki Pawłowi Majowi

Butelka

fot. Meir Bulka

fot. Meir Bułka

This bottle is made by silver, I think is at least 150 years old or more.

The bottle has an engraving on both sides.

On one side there is an engraving of the church.

And on the other side there is an engraving of the famous wooden synagogue's rabbi as we know, was burned by the Germans.

My dad said it was my grandmother received it from her grandmother (four generations before me).

To me he symbolizes the coexistence between Jews and Christians in Ostrowiec many years ago.

We use it every shabbat for the KIDDUSH.

Meir Bulka

////////////////////////////////////////////////////////////////

Ta butelka jest wykonana ze srebra, myślę, że ma co najmniej 150 lat lub więcej.

Butelka ma grawerowanie obie strony.

Z jednej strony istnieje wygrawerowany kościół.

A z drugiej strony obraz drewnianej synagogi, która została spalona przez Niemców.

Mój tata powiedział, że moja babcia otrzymała ją od swojej babci (czyli cztery pokolenia przede mną).

Dla mnie ta buteleczka symbolizuje współistnienie żydów i chrześcijan w Ostrowcu wiele lat temu.

[Do dziś] używamy ją w każdy szabat do KIDUSZA [modlitwa rozpoczynająca szabat].

Synagoga ostrowiecka

Kościół parafialny w Ostrowcu, pocz. XX wieku

Boże Narodzenie u syndykalistów

Stanisław Chwist 

„Działalność Organizacji Konspiracyjnej Związku Syndykalistów Polskich

 na terenie Ostrowca i Ziemi Opatowsko-Sandomierskiej 

w latach 1939-1945”

maszynopis

str. 30

V. Działalność Kulturalno-Oświatowa.
[…]
Wykorzystując uroczystości kościelne z okazji świąt Bożego Narodzenia, Wielkiej Nocy – odbywały się koncerty w mieszkaniu Erazma Lewaczyńskiego (Ogrodowa 16), Kowalskiego Kazimierza (Siennieńska 150) z udziałem Szpilmana Mariana [?] i Lustiga. Wprawdzie było już wtedy Getto, istniała jeszcze możliwość uczestniczenia ich w koncercie. Koncertowi przysłuchiwała się dość liczna ilość osób nie mających nic wspólnego z naszą organizacją. Nie przypuszczaliśmy aby się nawet domyślali kto jest organizatorem – wszystko szło na konto uroczystości i chęci rozrywki.
[…]

(góra): L. Szpilman, Aleksander Kowalski, NN, Helena Kowalska, 4 osoby NN Kazimierz Kowalski, NN
(dół) Leon Leonciński vel Lewaczyński, NN, Matylda Lewaczyńska, Krystyna Lewaczyńska), NN, Helena ?, NN
Zdjęcie prawdopodobnie wykonał Adam Szlęzak (junior), Ostrowiec, koniec 1941 r.

[…]

Przyjemnie wspominam uroczystości świąteczne w większym gronie u Eryka, Kazika oraz ewentualne uroczystości imieninowe czy urodzinowe u innych kolegów. Pomijając fakt skromnego posiłku co też nie było bez znaczenia, były to prawdziwe uczty dla melomanów. Podczas tych uroczystości odbywały się solowe występy o różnym charakterze a niejednokrotnie dało się zorganizować prawdziwy koncert. Pamiętam jedne święta Bożego Narodzenia spędziliśmy słuchając prawdziwego koncertu w wykonaniu Szpilmana i Lustiga. Byli już wprawdzie w getto, chętnie się jednak wyrywali na tę noc – ryzykowaliśmy ale i oni ryzykowali. Grali niemal całą noc. Dla nich to było atrakcją i odprężeniem a dla nas satysfakcja.

[…]

inż. Józef Łukawski pseudomin „Sam”

Kruszwica – wrzesień 1985 rok.

Wspomnienia Mariana Lasoty – pseudonim „Miły”, członek Związku Syndykalistów Polskich, uchwycone podczas rozmowy w dniu 11-go października 1984 roku obejmujące okres okupacji niemieckiej.

[...]

Przebywaliśmy w niej [skrytce], gdyż niemcy przeprowadzali łapanki, nasilenie łapanek i wywożenie na roboty do niemiec szczególnie nas młodych kompletnie dezorganizowało nasze poczynania. I w tym dniu musieliśmy bezczynnie czekać aż ta fala przejdzie.

Oczekując na przejście tej fali dzieliliśmy się spostrzeżeniami i wiadomościami.

… zdaje mi się, że z żydami [sic!] jest jakaś niewyraźna sprawa. Siedzą zamknięci w „Gettcie”, część z nich wyprowadzają do pracy w Hucie, Cegielni i na Gutwin – nie byłem tam, ale jak mówią sąsiedzi kopią tam stawy dla Jägera. Zawsze prowadzą ich strażnicy. Bardzo odczuwają brak żywności, zaczyna u nich w getcie być głodno. Często pytają się czy dużo kuropatw jest na polach – bo oni wierzą w przepowiednie, że jak kuropatwy zginą to z nimi będzie krucho. Mają utworzonych własnych strażników, którzy do współplemieńców zachowują się niemal tak samo jak niemcy. Ludzie pomagają im jak mogą podając żywność, niezależnie kupują ją w każdej ilości. Sprzedaż i dostawa żywności do getta jest związana z dużym ryzykiem. Ostatnio jak jechałem do pracy słyszałem jak kolejarze rozmawiali na dworcu kolejowym o spodziewanym napływie w niedługim czasie większej ilości wagonów krytych. W jakim celu nie wiedzą. Tego dotychczas nie było.

- jeśli zamówili wagony to po ich przybyciu sprawa szybko się wyjaśni. To może znaczyć, że liczą się z wywiezieniem większej ilości ludzi albo do Rzeszy albo do obozów.

[…]

Podziękowania dla Pawła Maja

Mi Polin w Ostrowcu

Od lewej Helena Czernek, Jerzy Opidowicz, Aleksander Prugar i Wojtek Mazan podtrzymują uratowaną framugę ze śladem po mezuzie, aleja 3 Maja 4, Ostrowiec Św., 18 maja 2016 r., fot. Mi Polin

Z fejsbukowego fanpejdża MI POLIN:

Ta historia wydarzyła się dzięki Wojciechowi Mazanowi i Jerzemu Opidowiczowi.
Kilka miesięcy temu Wojciech Mazan dostrzegł ślad po mezuzie w budynku przy alei 3 Maja 4 w Ostrowcu Świętokrzyskim. Spotkał się z właścicielem kamienicy Jerzem Opidowiczem i wyjaśnił mu, czym jest ślad po mezuzie i dlaczego warto go zachować. Okoliczności były sprzyjające – niebawem miał zacząć się remont budynku umożliwiający wymontowanie futryny, a właściciel niespodziewanie zgodził się przekazać futrynę, udostępniając ekipę budowlaną.

Wojtek dowiedział się o MI POLIN i naszym projekcie „Mezuza z tego domu”. Zapytał, czy zabierzemy futrynę, aby włączyć ją do naszej realizacji. Wczoraj, po kilku tygodniach ustaleń, pojechaliśmy do Ostrowca Świętokrzyskiego, by uczestniczyć w wymontowaniu futryny i wziąć ją pod opiekę. Futryna jest już w naszym studio, przygotowujemy ją teraz do pokazania.
Dzięki dobrej woli i współpracy to, co było skazane na zniszczenie, uzyskało drugie życie. Tę historię będziemy pamiętać i opowiadać.
_____________

This story happened thanks to Wojciech Mazan and Jerzy Opidowicz.
Wojciech Mazan found a mezuzah trace in the building at 4 3 Maja Av. in Ostrowiec Świętokrzyski few months ago. He met with the owner of the building mr Jerzy Opidowicz. He explained to him what mezuzah trace is and why it is worth to save it. Wojtek learned from the owner of the building that soon reconstructions will be started and the doorpost with a trace of mezuzah will be removed. Mr Opidowicz offered Wojtek to take the door post. Wojtek found MI POLIN and our "Mezuzah From This Home" project. He asked us if we can take care of the door post, so it could be a part of the project. Yesterday, after weeks of arragements, we went to Ostrowiec Świętokrzyski to participate in removing of the door frame. The door frame is already in our studio. Soon, our visitors could see it!
Thanks to a good will and cooperation this what almost vanished got a new life. This story will be remembered and told many times.

Fot. Mi Polin

Zobacz więcej zdjęć

Z archiwum Ringelbluma

Księga kasowa nieznanej firmy działającej w Ostrowcu 1940-1941

"Zagadka cmentarnego muru"

TVP Kielce, 2011 r.

"Echo Dnia", fot. A. Nowak

Scyzoryk

Zdjęcie i historię scyzoryka przekazał wnuk Mojżesza Arona, Meir Bułka z Izraela

Taki scyzoryk był używany tylko w szabas do cięcia chały. Według zwyczaju żydowskiego jego użycie błogosławiło żywność. Na trzonku składanego noża jest napis „święta sobota”, czyli szabas. Powodem stosowania scyzoryka (noża ze składanym ostrzem) był fakt, że stół traktowany był jak ołtarz, którego godność naruszałoby ostrze noża.

Ten scyzoryk był własnością sławnego w świecie ostrowieckiego rabina Meir Jechiela Halsztoka. Dwa tygodnie po jego śmierci w 1928 roku jego syn, rabin Ezechiel przekazał nóż Mojżeszowi Aronowi Bułce, po tym jak ten imię sławnego rabina (Meir Jechiel) nadał swojemu synowi. W tradycji chasydzkiej otrzymanie noża od rabina uważane jest za wielki zaszczyt.

W latach 30. XX w. Mojżesz Aron Bułka z żoną i dziećmi wyemigrował do Izraela, opuszczając całą swoją rodzinę, która później zginęła w Holokauście. Nóż do dziś jest bardzo ważną pamiątką w rodzinie Bułków.

Herschel Balter

Wywiad z Herschelem Balterem urodzonym w Ostrowcu w 1920 roku.
Wywiad przeprowadzony w 1997 roku w Australii.
Długość trwania wywiadu: 7:46:58

Zdjęcie rodziny Pesy Balter z 1940 lub 1941. Od lewej brat Joske, matka, brat Herszel, siostry Chana i Chaja, ojciec, z przodu z kwiatami siedzi Pesa. Ojciec i Chana właśnie przeszli tyfus. Zdjęcie zostało zrobione w Ostrowcu na żądanie SS-manów.
(opis Monika Pastuszko)

Historia Pesy Balter

Źródło: VHA

28 kwietnia 1942

Ostrowiec Świętokrzyski

28 kwietnia 1942 roku hitlerowcy rozstrzelali 32 osoby na terenie getta ostrowieckiego

Na zdjęciu orginalnym podpis w języku żydowskim:

Po rozstrzelaniu 36 Żydów w Ostrowcu niedaleko Kielc 28 kwietnia 1942 roku zbiera się ofiary.

Oraz dopisek w języku polskim: X Balter (żyd. policjant), 1 Wolman (pracował w Sanit. Komisji), 2 Klejman Leon.

Źródło: Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie.

Dom Heinego w Centralnej Bazie Judaików

Zespół: Dom Heinego w Ostrowcu Świętokrzyskim

Dom Heinego, ul. Iłżecja 45, fot. W. Mazan, 2012 r.

Świętokrzyski sztetl

Ostrowiec Świętokrzyski na Świętokrzyskim Sztetlu

Ewelina Lipko-Lipczyńska

Ewelina Lipko-Lipczyńska (1913-2001)
nauczycielka języka polskiego w Liceum im. J. Chreptowicza w Ostrowcu w latach 1948-1963.

Drogi Tadeuszu!

Ponieważ prowadzisz Kronikę Szkoły, to może uznasz za stosowne włączyć nieco wiadomości o mnie po wyjeździe z Ostrowca. W Warszawie pracowałam tylko w klasach licealnych. W roku 1968 usunięto mnie ze szkolnictwa za czynny udział w akcji wokół mickiewiczowskich „Dziadów”. Wcześniej w 1966 roku zaprosiła mnie do Izraela moja koleżanka szkolna Róża Roserman-Wacholder [powinno być: Rosenman-Wacholder]. Z jej inicjatywy posadziłam „Drzewko” w Alei Sprawiedliwych w Jerozolimie. To jeszcze bardziej zaostrzyło kurs przeciwko mnie. Do tego doszły moje publiczne wystąpienia przeciwko aktom antysemityzmu organizowanym odgórnie przez władze. Władze partyjne wiedziały o moim wpływie na młodzież, toteż wolały się mnie pozbyć. Udało mi się wyjechać z rodziną. I tak znalazłam się w Szwecji.

A teraz o czasach jeszcze dawniejszych, o czasach okupacji, o których przez wszystkie lata PRL-u milczało się z wiadomych powodów. Ciągle był ktoś, kogo nie można było zdekonspirować. Teraz chcę dać temu świadectwo.

Otóż w okresie okupacji od roku 1939 do 1945 nasz dom przy ulicy Polnej 52 w Ostrowcu Świętokrzyskim nazywany był w języku wtajemniczonych Pensjonatem Papy Szymańskiego. Wiązało się to ze skrótem nazwy partii PPS, której członkiem od czasów jeszcze sprzed pierwszej wojny światowej był mój ojciec Jan Szymański – ostrowiak, nauczyciel, działacz społeczny, założyciel i organizator spółdzielczości i Towarzystwa Krajoznawczego. Jego obszerny drewniany dom okazał się być idealnym miejscem dla działalności konspiracyjnej a także schronieniem dla wielu ludzi zagrożonych śmiercią. Dzięki niemu, szanowanemu obywatelowi miasta, kierownikowi Społem, administratorowi własnego domu, dzięki jego opanowaniu, odwadze i rozumowi udało się przetrwać przez te 5 lat wojny bez strat w ludziach. Ogromnym atutem było to, że nie byliśmy zależni od żadnych źródeł finansowania. Żyliśmy przede wszystkim z uprawy ogrodu i kawałka ziemi. Niektórzy z podopiecznych podejmowali prace zarobkowe: szpital, spółdzielnia spożywców, sklep ogrodniczy, magistrat. Przez cały okres wojny przewinęło się przez nasz dom około 50 osób, które dłużej lub krócej mieszkały z nami lub uzyskiwali doraźną pomoc. Byli i tacy, którzy przeżyli z nami cały okres wojny. Wśród uratowanych większość stanowili Żydzi. Były to koleżanki moje i moich sióstr, przyjaciele i znajomi ojca z Warszawy i ich rodziny. Byli i też Polacy, poszukiwani przez gestapo. Należeli do nich słynny aktor, prezes Związku Aktorów Scen Polskich, Dobiesław Damięcki z rodziną, młody poeta Tadeusz Kubiak, poszukiwany w Warszawie za udział w akcjach AK, młody lekarz po medycynie wojskowej Andrzej Jakubowski i inni. Ten ostatni pracował w szpitalu zakaźnym, który mieścił się w Szkole nr 6. Jako lekarz był bardzo pomocny w organizowaniu różnych akcji ratunkowych oraz zdobywaniu materiałów sanitarnych dla partyzantów w lesie.

Dom był zawsze pełen ludzi. Były takie okresy, że było nad ponad 25 osób. Wśród osób pochodzenia żydowskiego wymienię dla przykładu Andrzeja Wróblewskiego, dziennikarza i publicystę, który mieszkał u nas z żoną Wandą i dwoma synami Andrzejem i Janem. Włączył się on czynnie w działalność konspiracyjną. Był wzorem odwagi. Ta jego odwaga i znajomość języka niemieckiego pomogły w wielu trudnych akcjach ratowania ludzi.

Innym obszarem tajnej działalności, były komplety tajnego nauczania w zakresie klas licealnych z maturą włącznie. Ja pełniłam role głównego organizatora tych kompletów. Na te lekcje przychodziło codziennie kilkanaście osób. Grono nauczycielskie składało się z kilku osób: prof. Powicki z Poznania, Stanisław Bartecki, Walenty Kryczyński, jego żona Halina (moja siostra), Wanda Wyszyńska (moja siostra), Tadeusz Kubiak (poeta), Anna Dratwer.

Trzecią ważną dziedziną naszej działalności było wydawanie dwóch tajnych pism związanych organizacyjnie i ideowo z WRN (Wolność Równość Niepodległość). Jedno dla młodzieży „O lepsze jutro” - redagowałam ja i „Głos Robotniczy” - redagowany przez Dobiesława Damięckiego i Edmunda Reńskiego. Ten ostatni był delegatem Rządu Londyńskiego na terenie Powiatu Opatowskiego. W kraju jego bezpośrednim zwierzchnikiem był Kazimierz Pużak, wywieziony później do Moskwy w Grupie Szesnastu. Po roku 1945 bieg wypadków historycznych narzucił nam konieczność milczenia. Byliśmy nadal zagrożeni aż do roku 1990.

Gdy dzisiaj myślę lub mówię o tym, co działo się w naszym domu przy ulicy Polnej 52 w czasie okrutnej wojny, w czasie Zagłady, to wydaje się to być historią nieprawdopodobną. To nie mogło się zdarzyć, to nie mogło dziać się przez długich 5 lat pod bokiem sztabu niemieckiego w domu Bornów, obok koszar zapełnionych niemieckimi żołnierzami, na oczach sąsiadów, mieszkańców Polnej, Iłżeckiej, Browarnej!

W tylu miejscach, w tylu krajach zajętych przez Niemców, gdzie działało gestapo, działały też sprawne donosy. Ludzie wówczas zagrożeni ukrywali się w piwnicach, na strychach, w komórkach, a u nas mieszkali z nami, pracowali w ogrodzie i na roli, uczyli na tajnych kompletach. Ojciec mój poprzez kontakty z siatką konspiracyjną w Magistracie załatwiał im aryjskie papiery. Ale donos był donosem. Nie było przeciwko niemu obrony. Dodatkową ochroną dla naszego domu była stacja meteorologiczna, widoczna z ulicy. Ojciec mój przez wiele lat prowadził ją dla Instytutu Meteorologii, co kontynuował przez cały okres wojny. Stacja stwarzała pozory, że dom jest w gestii Niemców. Może to uchroniło nas przed łapankami i rewizjami?

I wreszcie Szwecja. Nowy rozdział życia. Nowy rozdział ale tej samej powieści. Wielu moich uczniów warszawskich znalazło się tutaj. To byli ci, którzy zgromadzili się pod pomnikiem Mickiewicza po słynnym ostatnim przedstawieniu „Dziadów”. Ci, którzy krzyczeli: „Nie ma chleba bez wolności”. To dzięki nim poznałam Norberta Żabę, przedstawiciela „Kultury” paryskiej na |Skandynawię oraz organizatora kolportażu wydawnictw emigracyjnych do Polski, Rosji, Estonii. Byłam w zarządzie Towarzystwa Przyjaciół Paryskiej Kultury. Urządzaliśmy spotkania z gośćmi z Polski, np. z Mikołajską, Michnikiem, Kisielewskim. To także moi uczniowie skontaktowali mnie z redaktorem Łukaszem Winiarskim. Zostałam przez niego zatrudniona jako kurator do spraw uchodźców ze wschodniej Europy. Pracowałam tam 10 lat. Po przejściu na emeryturę, razem z moją córką Wiktorią oddaliśmy się pasji ratowania zagubionych dzieł sztuki. I tak stworzyliśmy zbiór portretów malarstwa europejskiego, który w roku 1995 przekazałyśmy do Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Trzeba jeszcze dodać, że w 1996 r. otrzymałam honorowe obywatelstwo izraelskie, a w 1997 wręczono mi je w Ambasadzie Izraela w Sztokholmie w obecności wielu naszych przyjaciół.

na podst. korespondencji (udostępnionej przez rodzinę Tadeusza Farbisza) oprac. Ewa Stencel.

Źródło: "Księga wspomnień. 90 lat Gimnazjum i Liceum im. Joachima Chreptowicza w Ostrowcu Św.", Ostrowiec 2003 r.