czwartek, 31 grudnia 2020

Kawaler do wzięcia

 

Ryszard Miernik
„Kawaler do wzięcia”
Łódź 1983


s. 7

        Gdy majster przyczepił się do Gibały, na wydziale zawrzało. Powiedział mu, że pójdzie precz z roboty, bo stary i nie płaci mu z zarobków. Ale jak miał mu płacić, kiedy w chałupie było czworo dzieci. Jego kobieta robiła co mogła: prała, szyła, chodziła nawet do Żydów na posługi, ale niewiele to dawało. Stary Szymon wysechł ze zmartwienia, pewnie też nie dojadał, aż zasłabł w robocie, że go musieli wynieść na powietrze.

s. 13

- A wiesz, że dawniej w Ostrowcu kowal ślubów udzielał?
- Żartujesz.
- Przychodzili do niego młodzi i mówili: Mości kowalu, chcemy się pobrać. Kowal kazał im się trzymać za ręce i powtarzać słowa przysięgi: Będziesz ją miłował? Będę. Będziesz jej wierny? Będę. Aż do śmierci? Aż do śmierci. I każde zdanie młotkiem przyklepywał. Dźwięk żelaza łączył serca nowożeńców i niósł wieść po osadzie o powstaniu małżeństwa.
- Skąd o tym wiesz?
- Dziadek opowiadał ojcu, a ojciec mnie… […]

s. 62

- Opowiedz im o Antku – podpowiedziała mu Maria, przysłuchując się ich rozmowie.
- Siedzi Antek w izbie, kołysze żydowskie dziecko i tak mu śpiewa: Lulajże, lulaj, malutki, będziesz kupcem opatowskim, lulajże, lulaj, będziesz kupcem ćmielowskim, lulajże, lulaj, będziesz kupcem ostrowieckim. Słyszy to śpiewanie stary Szmul w sklepie, więc przynosi Antkowi chleb, śledzia, wódkę i cebulę, i każe mu dalej tak śpiewać. Jak się Antek najadł i napił, to powiada do małego: A śpijże, ty jucho, bo i tak Żydem będziesz, i poszedł nad rzekę, położył się w trawie i zasnął.
- A gdzie tu puenta?
- W kieliszkach – odpowiedział „Rumcajs” rozlewając wódkę.

s. 76-78

Godek wrzucił kartkę do skrzynki i wyszedł z poczty na ulicę. Trzeba będzie jeszcze list wysłać do Teofila – myślał. Siedzi w tym Sandomierzu i nie wiadomo, co się z nim dzieje. Może potrzebna jest mu jakaś pomoc, może go zatłukli…
- Coś taki zamyślony? – usłyszał nagle znajomy głos z boku.
- Icek? - zdziwił się. – Nie posadzili cię jeszcze?
- Jak widzisz, a ty kiedy wróciłeś?
- Niedawno, szukam roboty.
- Ciężko będzie, ale nie stójmy tak, bo nas kto przyuważy.
Skręcili w uliczkę prowadzącą do rynku. Gdzieniegdzie widać było kobiety robiące zakupy, na płotach wisiały odezwy wzywajace społeczeństwo do świadczeń na rzecz armii, w radio śpiewała Ordonka.
- Masz atrament w domu? – zapytał Icka.
- Chcesz ulotkę pisać?
- List do narzeczonej w Sandomierzu.
- Uważaj, dopieroś z puszki wyszedł.
Wkrótce znaleźli się w ruderze obwieszonym świeżym praniem.
 […]
- Napisałeś już? To zjedzmy co, bo jak śledź wyglądasz – powiedział Żyd, stawiając przed nim talerz z ziemniakami i barszczem. – Jedz i czytaj – dodał podsuwając mu kartkę.
„Groźba najazdu Hitlera sprawiła, że walka o obalenie systemu sanacyjnego, o demokratyczne wybory, o rządy zaufania mas ludowych staje się zagadnieniem bytu lub niebytu Polski. Taka jest nieodparta logika faktów. W tej dla demokracji polskiej przełomowej chwili Komunistyczna Partia Polski wyciąga bratnią dłoń do socjalistów, ludowców, demokratów, do pracujących mas katolickich, do wszystkich, co gotowi są walczyć ze znienawidzonym reżymem sanacyjnym i endecją – o demokratyczną, pokojową politykę zagraniczną, o rząd zaufania mas ludowych, o rząd ocalenia Polski…”
- Oni tam w Sandomierzu nic nie wiedzą.
- Icek ci mówi, że wiedzą, i o tym też wiedzą, że została rozwiązana Komunistyczna Partia Polski. To, co przeczytałeś, to jest ostatni głos rozsądku.
- Co ty, człowieku, mówisz?
- Tak jest, jak mówię, i dużo naszych z Moskwy nie wróciło.
- I co teraz będzie?
- Wojna z Hitlerem.

s. 108-110

Okupant zorganizował w mieście getto żydowskie między ulicami: Młyńską, Pierackiego i Denkowską. Żydzi pracowali w hucie, w firmach budowlanych i przy budowie dróg. Mieli początkowo własną administrację i policję. Policjantem między innymi był Icek Kierbel vel Kargul.
W 1942 roku hitlerowcy przystąpili do likwidacji ludności żydowskiej w „dużym getcie”. Rozstrzelali około dwóch tysięcy Żydów, a jedenaście tysięcy wywieźli do Treblinki. Dla pozostałych trzech tysięcy Żydów zatrudnionych w różnych firmach utworzono „małe getto”, które wkrótce również zostało zlikwidowane.

Kaplica Sykstyńska zamknięta -
Eintritt verboten.
Straż trzymają maszyny.
Czy maszynowe karabiny…
Nie znam się na tem.
Na plafonie Bóg Michała Anioła
Szaleje, może coś woła,
Może kopie Ziemię i krzyczy: Przeklęta!
My nie wiemy o tem.
Kaplica Sykstyńska zamknięta.
W nachylonym lustrze widać,
Jak krew kroplami ścieka.
To nie farba spod palców Michała Anioła - 
To krew człowieka…

Ewa Lipko

Z fabryki mieliśmy zabrać cukier – mówił pan Władysław. – Akcję omówił „Rogacz” i zlecił przeprowadzenie jej „Hernemu”. Wcześniej nikt jakoś nie pomyślał o tym, że wszystko zależeć będzie od szybkiego załadowania cukru.
W pobliżu fabryki znajdowała się jednostka niemiecka. Stojący na warcie żołnierz zwrócił uwagę na nasze samochody i kręcących się ludzi. Chłopcy ładowali już druga ciężarówkę. Czas wlókł się niesamowicie. Ręce odmawiały im posłuszeństwa.
Przebywający w moim domu „Rogacz” wypatrywał przez okno łącznika. Uspakajałem go, żeby się nie denerwował, ale on wsiadł na rower i pojechał. Kiedy znalazł się w pobliży fabryki, Niemcy już strzelali, a nasi chłopcy nie zostawali im dłużni. „Rogacz” przyłączył się natychmiast do grupy i zaczął osłaniać jej odwrót. Walka była nierówna i dramatyczna, toteż od kul niemieckich zginął on, „Brom”, „Chytry”, „Kudłaty”, „Orzeł”, „Pestka”, a „Herny” został ranny. Niemcom udało się także schwytać „Czarnego” Sidowskiego, ocalał Szpinek.
        Żal nam było wszystkich, ale niepowetowaną startą była śmierć „Rogacza”. Ten odważny i inteligentny człowiek był nadzwyczajnym dowódcą. Gestapowcy z początku nie mogli go zidentyfikować, gdyż nie miał przy sobie dokumentów. Jednakże jakiś sługus powiedział im, że to jest Mieczysław Wąs „Rogacz” na którego od dawna polowali. Oprócz broni znaleźli przy nim listę szpicli i kolaborantów, na których był wydany wyrok śmierci przez podziemie. Wezwali do trupiarni matkę „Rogacza”, pytając, czy to jest jej syn. Odpowiedziała im, że nie. Miała trzech synów, straciła dwóch, Włodzimierza okupant rozstrzelał przy stacji. Wyrzekając się Mietka, starała się uchronić ostatniego syna, który jej pozostał.

s. 125-126

Zadaniem wydziału technicznego – ciągnie opowieść pani Benigna – było usuwanie gruzów i ruin w mieście. Najżałośniej pod tym względem wyglądał teren byłego getta. 
Techniczne bractwo ściągało ze wszystkich stron. Część jednak wracała do swoich miast, z których okupant ich wysiedlił. Znikli nam z oczu chłopcy z Armii Krajowej, między innymi i Tadeusz Kubiak.
Naszym wynagrodzeniem były kartki na przydział żywności, używana odzież z UNRRA, obiady w stołówce, ale praca była tak absorbująca, że nie kończyliśmy jej w ustalonych godzinach. Projektami przebudowy i rozbudowy miasta porywał wszystkich Tadeusz Reński [powinno być: Józef].

piątek, 25 grudnia 2020

Protokół oględzin zwłok


Źródło: Stowarzyszenie im. Jana Karskiego – Instytut Kultury Spotkania i Dialogu w Kielcach

środa, 23 grudnia 2020

Hora

Członkowie różnych grup "Ichudu" tańczą horę na podwórzu domu przy ulicy Planty 7 w Kielcach w czerwcu 1945 roku [?].
Po prawej stronie, w jasnej spódnicy, ustawiona profilem Balka Gertner.
Ze zbiorów The Massuah Institute fot the Study od the Holocaust.

 Dzięki uprzejmości Stowarzyszenia im. Jana Karskiego.

wtorek, 22 grudnia 2020

Kieleckie wspomnienia

Rafael Blumenfeld
„Kieleckie wspomnienia”
tłum. Michael Sobelman
Kielce 2017


s. 44-48
    Idziemy ulicą Sienkiewicza. Kiedyś stanowiła centrum żydowskiego handlu, teraz dawne żydowskie sklepy są w polskich rękach. Skręcamy przy skrzyżowaniu z ulicą Planty, zatrzymujemy się przed dwupiętrowym budynkiem pod adresem Planty 7, gdzie mieszczą się wszystkie miejscowe żydowskie instytucje: […] oraz kibuc „Ichudu”. […]
    […] Młodzi członkowie tego kibucu stanowili bardzo interesującą grupę. Wszyscy pochodzili z Kielc i okolicznych miasteczek, każdy z nich miał za sobą historię, która mogłaby zapełnić grubą książkę, wszyscy mieli również wspólny mianownik: w minionych latach nieustannie walczyli o przetrwanie, żyli w ciągłym niebezpieczeństwie, ale udało im się ocaleć. Widzę ich tu po raz pierwszy: Belką Gartner [powinno być: Gertner] z Ostrowca, szesnastoletnią ładną, inteligentną dziewczynę, która została sama; całą jej rodzinę zamordowano. Jej brat, Ewek Gartner, był jednym z najodważniejszych bojowników getta warszawskiego, a po wojnie odznaczono go jednym z najwyższych orderów Wojska Polskiego za wzorową walkę, poświęcenie i bohaterstwo w getcie warszawskim. Bela jest milcząca i skryta, zawsze pochłonięta swoimi myślami, ale bardzo interesuje się działalnością społeczną w kibucu i jej praca jest zauważalna. Bela pisze wiersze, których nie pokazuje kolegom. Stara się na nowo zbudować swój zniszczony świat, działa w komisji kulturalnej kibucu, redaguje gazetkę ścienną; bardzo to lubi. Rzeczywiście, co tydzień pojawia się nowa gazetka, w której towarzysze prezentują swoje poglądy i spostrzeżenia. Gazetka wydawana jest w trzech językach: w jidysz, po hebrajsku i po polsku. Bela siedzi wśród nas i marzy o wyjeździe do Palestyny – miejsca, o którym marzył również jej bohaterski brat. Pomimo namów i zaklęć rodziny z Toronto, by dołączyła do nich, Bela odmawia, mówiąc, że nie pragnie kolejnego życia na obczyźnie. W trakcie którejś rozmowy mówi: „Wystarczającą zapłaciliśmy cenę życia naszych rodzin, kiedy nie chcieliśmy zbudować domu dla nas samych, który mógłby być naszym schronieniem”. Kiedy opowiada o swoim bohaterskim bracie, stwierdza: „Przynajmniej Ewek zginął w walce z nazistami”.
    Bela ma subtelny, ale ostry humor. Odnosząc się do światowych organizacji żydowskich, mówi, że nie wolno zaniedbywać pytania o to, gdzie oni wszyscy byli, kiedy jeszcze można było ratować dziesiątki tysięcy Żydów. W mojej pamięci zapisało się kilka rymowanych linijek jej autorstwa w języku polskim o księgach pamięci i pomnikach z papieru, które starają się postawić: a przecież słowa te są zbyt małe, by mogły być świadkami śmierci niewinnego dziecka, a i wspomnienia nie zachowują w pamięci Żydów spalonych w krematoriach. „Prości, niewinni Żydzi zginęli w krematoriach, żydowskie dzieci nie ocalały, to tylko słowa i unoszone w powietrzu litery, z których stworzone są książki i wiersze”. Bardzo utalentowana była ta dziewczyna, marząca o dniu, gdy wraz z przyjaciółmi uda się do Palestyny. Jednakże jej sen się nie ziścił. Zamordowała ją antysemicka hołota, pragnąca krwi w tym piekielnym mieście Kielce.

s. 53-54
[…] Kibuc zawdzięczał swoje stabilne istnienie przede wszystkim Jachielowi Alpertowi, ale byli też inni. Nie sposób wymienić wszystkich.
[…]
To Aaron Fridental, pobożny Żyd, przewodniczący Komitetu Żydowskiego w Ostrowcu i prezes „Ha Ichud”. Zasłużony działacz, który pracował z naszym kibucem, pozyskując członków w rodzinnym Ostrowcu.

s. 70
[…] Powiększała się liczba hachszar i w siłę rósł nawet nasz kibuc w Kielcach, dołączyła bowiem do nas grupa młodzieży żydowskiej z Ostrowca, w której były Basia Feldman, siostry Gita i Lodzia Mucmacher oraz Zletka Fiszbin.

s. 76-80
    Motłoch jest uzbrojony z żelazne pręty, kamienie i wszystko inne, co mogli zdobyć na miejscu. Z okrucieństwem biją ludzi popychanych przez żołnierzy. Szturchany przez żołnierzy, spoglądam w górę na balkon kibucowy, skąd dochodzi straszliwy wrzask. Krzyk ten mrozi mi krew w żyłach i sam zaczynam krzyczeć, widząc jak żołnierze na balkonie na pierwszym piętrze chwytają jednego z naszych kolegów i rzucają go prosto w ręce morderczego motłochu, który go boje i kopie. […] 
[…]
    Wraz z powrotem do całkowitej przytomności, wracają sceny zapamiętane z pogromu, kiedy byłem bity przez polskich żołnierzy. Pytam kolegów z kibucu, kogo żołnierzy zrzucili z balkonu wprost w ręce rozszalałego tłumu, a oni – starając się mnie uspokoić – mówią, że to była halucynacja i tylko mi się wydaje, że widziałem to na własne oczy. Stanowczo domagam się, aby mi powiedzieli o kogo chodzi. W końcu poddali się i powiedzieli, że nasza najdroższa koleżanka Belka Gartner została zamordowana w tak okrutny sposób. […]
    W trakcie pogromu w Kielcach zginęło 42 Żydów, z czego pięciu było z naszego kibucu: Simcha Sokołowski, Bela Gartner, Rachela Zonberg, Frania Schumacher i Naftali Teitelbaum. Niech odpoczywają w pokoju wiecznym. Nie było im dane dotrzeć do kraju ich marzeń. Razem z nami robili wszystko, co w ich mocy, aby spełnić marzenia i dotrzeć do Erec Israel i raz jeszcze zaznać prawdziwego żydowskiego istnienia. Polegli, zanim ich marzenie się ziściło. Zostali z zimną krwią zamordowani w antysemickich Kielcach, a ich jedyną winą było to, że urodzili się Żydami. […]

sobota, 19 grudnia 2020

Orkiestra Szpilmanów

 

Orkiestra Szpilmanów, Ostrowiec, Polska, około 1905. [?]
Przedstawia: Zile Szpilman (siedzi, trzeci od lewej);  Rivn Szpilman, ojciec Leo Spellmana (siedzi czwarty od lewej); Izrael Lejb Szpilman, dziadek Władysława Szpilmana i Leo Spellmana (stoi w górnym rzędzie z kontarbasem); Szymon Bajgelman, ojciec Dawida Bajgelmana i Henry'ego Baigelmana (stoi z lewej strony przy krawędzi zdjecia).

Rivn Szpilman
fragment zdjęcia powyżej


Źródło: YIVO Institute for Jewish Research
Dzięki uprzejmości Joela Shore'a

środa, 16 grudnia 2020

Opaska z Gwiazdą Dawida

 

Dawid Bajgelman

 

Dawid Bajgelman

"Komponował utwory o miłości, ale i przerażającej traumie, z którą przyszło mu się zmierzyć. Twórczość skrzypka i kompozytora Dawida Bajgelmana przypomni podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej Bester Quartet oraz goście - Grażyna Auguścik, Dorota Miśkiewicz i Jorgos Skolias.

"Grzech"
tango z teatru "Jidysze Bande"
muzyka Dawid Bajgelman, słowa Walery Jastrzębiec-Rudnicki, 
aranżacja Jarosław Bester, śpiew Grażyna Auguścik

Muzyka płynęła w jego żyłach od zawsze. Dawid Bajgelman urodził się 6 kwietnia 1888 roku w Ostrowcu Świętokrzyskim jako syn Szymona, klarnecisty i dyrygenta orkiestry łódzkiego teatru Scala i Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej. Pierwsze lekcje muzyki chłopak pobierał właśnie od ojca. Muzykował też z rodzeństwem - miał siedmiu braci i jedną siostrę, wszyscy na czymś grali. Najsłynniejszym wśród jego licznej rodziny był skrzypek Chaim Bajgelman, który, jak się potem okazało, jako jedyny przeżył Holokaust i po wojnie założył zespół The Happy Boys.

W latach 20. XX wieku młody Bajgelman związał się z Teatrem Wielkim Sellina w Łodzi oraz Łódzką Orkiestrą Symfoniczną. I bardzo szybko awansował na dyrygenta. - Jego twórczość opierała się głównie na komponowaniu muzyki dla teatrów. Bajgelman był postacią szalenie ważną dla kultury żydowskiej tamtego okresu. Komponował utwory uniwersalne, to on jest autorem m.in. ścieżki dźwiękowej do legendarnego spektaklu „Dybuk" S. Anskiego. Spektakl grano nie tylko w Polsce, ale też w całej Europie i USA. Utwory, które skomponował, śpiewali m.in. Wiera Gran i Adam Aston, wybitni przedwojenni wokaliści. „Grzech" w ich wykonaniu to rzewna opowieść o miłości - mówi akordeonista Jarosław Bester, założyciel Bester Quartet, autor płyty „Bajgelman. Get to tango”. Bajgelman dyrygował też orkiestrą Teatru Żydowskiego Icchoka Zandberga, grywał w żydowskim teatrze Scala, żydowskim teatrze miniatur Azazel w Warszawie i teatrze Gimpla we Lwowie. Założył nawet własny teatr Ararat w Łodzi, w którym pełnił funkcję kierownika muzycznego. [...]"

Czytaj całość: Festiwal Kultury Żydowskiej: Niezapomniane tanga Dawida Bajgelmana (wyborcza.pl)

Album "Bajgelman. Get to tango" ukazał się 11 grudnia 2020 roku nakładem PWM Anaklasis. Płyta dostępna na stronie pwm.com.pl

Czytaj więcej: Dawid Bajgelman – Wikipedia, wolna encyklopedia

czwartek, 3 grudnia 2020

Azkara

Azkara [spotkanie poświęcone ofiarom Zagłady] przy grobach Szlamy Wigdorowicza i Eli Fiszmana,
kirkut w Ostrowcu, 15 czerwca1942 r., dwa miesiące po zabójstwach 28 kwietnia

Źródło i więcej informacji na temat Szlamy Wigdorowicza: Wigdorowicz Family – Jews of Ostrowiec אתר הנצחת יהודי אוסטרוביץ

Czytaj też: "Akcja" z 28 kwietnia 1942 r.