Mufka

 

Zdjęcie powstało prawdopodobnie w Obręcznej pod Ostrowcem.

Źródło: Nasz Rżuchów - nasze miejsce

Klucze i kasa

 

„Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych, 1939-1950”

red. Jan Grabowski, Dariusz Libionka

Warszawa 2014

s. 64-65

Banki zanotowały przy tym w swoich księgach, do czyich kieszeni trafiło mienie Żydów w GG. Bank Emisyjny w Radomiu, który prowadził konto „zakup” (Beschaffung) dla dowódców SS i Policji w dystrykcie radomskim, otrzymał w miesiącach letnich 1943 r. praktycznie codziennie przekazy, których kwoty opiewały na setki tysięcy złotych. Jako najczęstszy opis podawano w tych wnioskach „kwoty uzyskane z licytacji pożydowskiego mienia”, które wpłacali komendanci Schutz- lub Ordungspolizei i żandarmerii do Banku Emisyjnego właśnie na wspominane konto, którego saldo szybko urosło do sumy wielu milionów złotych. […] A w listopadzie 1942 r. placówka żandarmerii w Ostrowcu Świętokrzyskim uzyskała z konfiskaty i ze sprzedaży mienia żydowskiego łączną sumę ponad 428 tys. zł (przyp. 112 – AIPN, GK 675/1, Meldunek podporucznika rejonowego (Bezirksleutnant) Sommera (Dziennik nr 2641/42), Posterunek żandarmerii w Ostrowcu, powiat Opatów, dystrykt radomski, 26 XI 1942 r., k. 500.). W gruncie rzeczy takie statystyki są tylko ostatnim lub przedostatnim etapem znacznie dłuższego procesu, gdyż – jak pisze Barbara Engelking – „zainteresowanie chłopów żydowską własnością zaczyna się wraz z pierwszymi prześladowaniami i przesiedleniami – gdy tylko Niemcy dają sygnał, że Żydzi zostają wyjęci spod prawa” (przyp. 113 – Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, Warszawa 2011, s. 111. […]).

Roma, Salcia i Romcia

 

Roma Huberman z Salcią i Romcią, 1 kwietnia 1924 r.

Źródło: Yad Vashem

In my city of birth, Ostrowiec

Konrad Elkana Charmatz
Nightmares: Memoirs of the Years of Horror Under Nazi Rule in Europe, 1939-1945
Translated from the Yiddish "Koshmarn"
by Miriam Dashkin Beckerman
published by the Concordia University Chair in Canadian Jewish Studies

CHAPTER 83

In my city of birth, Ostrowiec

With a throbbing heart, I ride to the city of my birth, Ostrowiec, where I once spent my entire youth, the loveliest years of my life. Here, I started to envision a future life, to weave dreams with the belief and hope of a better world. This is where I was when the war broke out, to be near my mother. I knew nearly everyone in this shtetl. Here, I had a family, near and distant relatives, numbering a few hundred, besides a number of friends and acquaintances. Here, I knew every stone and tree. I was even friendly with the Polish neighbours. Although I already knew about the great destruction, and that I would not find anyone there of my close ones, I still felt nostalgia for my old home, the street, the house where my cradle once stood.

We pass by stations of very familiar cities: Kielce, Skarzysko, Wierzbnick, Kunov. Everywhere, I once had relatives and friends. I knew the communities very well. I knew the institutions and the activists. I also knew the traditional firms, the wealthy of the shtetlach, small towns, those who inherited large fortunes from their parents and were themselves prepared to leave large inheritances for their children. Now, it has all turned to dust and ashes. The sound of the locomotive lulls me to sleep. With my eyes shut, pictures spin in my mind, scenes and people from the past. Like a film unwinding, the colourful magical scenes of those years stretch before me. I see the first beginners' teacher, Reb Mordecai Lifschitz, when the assistant teacher brought me to class on the first day. I did not see any eyes nor face, but a wild beard and sidecurls. I listened to the sound of the words which the other children were repeating after the rebbe, and looked at everything around me with so much anticipation. I recall the shining eyes of my mother and father, when the assistant brought me back home in the evening. I also recalled the Hebrew Bible stories to which I would listen in cheder in the winter evenings, stories from the Book of Genesis, when my fantasy would take off playfully upon hearing the colourful Biblical legends. I also remind myself of my teachers: Pinyele--the best; Ezrl--the quiet one; Myer Pentzik and the Gemara teachers, Leibish, son of Yashe and Reb Gershon Henech. I remind myself also of my Hebrew language teachers and of my yeshiva days and the shtibl atmosphere; the patriarchal personalities, Torah authorities, all of which I guarded in my memory with great piety and respect. I also recall the Ostrowiec famous brilliant Gaon, Rebbe Maier Yechiel Halevi Halstock, of blessed memory, an ascetic and a great genius, who tortured his body and fasted for forty years. I often spent time in his study house, looked into some of his sacred books, and more than once, by chance, sat in on the religious court sessions where he and Shimele, the beadle and a third person would discuss religious cases. Such scenes replayed themselves in my mind tens of times during the night. The rebbe did not sleep. He was restless in bed in his silk caftan and fur. Probably, something was on his mind, so immediately a religious court of three Jews had to gather to pray so that the bad thoughts in his dreams and all evil influences should be dispelled. On one such occasion, I was sitting in his study house, looking into a sacred text. The beadle had gone out. Suddenly, the door of the rebbe's room opened and he appeared in the doorway, with his sharp eyes that shone out of their deep sockets, and his beard and earlocks. When he saw me he asked:

"Are you alone, young fellow?" Come into my room. You'll stay with me until Shimeleh will come."

I trembled from fear and respect. I went in, sat down on the edge of a stool and the rebbe went back to bed in his clothes and dozed off. I do not know how long I sat there, because every minute was like a year. Every stroke of the Hebrew-handed clock resounded in my mind. It seemed to me as though the rebbe was arguing with the angels which ascend and descend, coursing around his head until Shimeleh, the beadle, returned and used me for a third party in the process of getting rid of the spirits that were plaguing the rebbe through dreams.

Now, listening to the clatter of the train wheels, all the scenes came alive in my memory and stretch in front of my closed eyes. Hundreds of events which I had long ago forgotten, sprung in my mind: hundreds of people and types, who tried to remind me of incidents in my youth, drawing them out of my past. A sharp whistle of a locomotive woke me up from my state. I opened my eyes and saw that the day has gone and night had spread its dark wings over the area. I pressed my face against the cold window and looked out, seeing in the light of the lit-up windows the forests and fields through which the train was cutting its way. These were very familiar landscapes to me, which were engraved in my mind. We were getting close to Ostrowiec. I recognized the forests which recalled my young days. I would often spend summer days there on outings. My heart starts to pound, as though I was about to meet relatives and friends whom I have not seen for many years.

Finally, I find myself at the station. The conductor calls out: "Ostrowiec Comyeni!" It is the same red brick building, the same porters, but the people are different than those I used to meet here. They are all cold, strange faces. I look around, searching for my wagoner of former days, Yosl Kobaleh, who used to grab my suitcase from me as soon as he saw me arriving, but Yosl Kobaleh is nowhere to be seen, nor Maneleh, another wagoner. There is no Chiyel-Azeh. None of them are here.

The droshkies (wagons) are there, but the wagoners are others, unfamiliar ones who do not even know me. My world is no longer here. It has vanished together with the people, with the learned ones and the wagoners, together with the refined youth and hard-working Jews, the wealthy ones and the poor. So, who was I looking for here and whom should I approach? The people sitting with me in the droshky are also complete strangers. They look at me strangely, suspiciously, because they can tell from my face that something strange is transpiring in my mind. I do not want to, nor am I able to talk to anyone. My heart is pressed, full of pain, and I do not want to unfold it to anyone. I ask to be taken to a hotel where I register for a room, and sink down like dead. I do not want to open my eyes because I do not want to face reality, to see what has become of all my hopes and dreams. I fell asleep quickly, but soon woke up, covered with sweat, because nightmares were plaguing me. I dreamt that Polish neighbours are chasing me, wanting to grab me and take me to Auschwitz. I run away, wanting to hide myself in the Kinever forest, but I get tripped and fall down; tens of hands stretch out to me with axes and knives. I start to shout and wake up.

Outside, it had started to dawn. I am not able to sleep any more, lest the nightmares start over. I shower, dress and go out. The first thing I want to do is visit my father's, of blessed memory, grave. His grave was right beside the one of the Ostrowiec Rebbe, of blessed memory. It did not take me long to find the cemetery because it had "invaded" the city. Whole streets had been swept away. The walls of the cemetery had also been destroyed, so that the whole city was one large cemetery. There is no longer a border between the living and the dead because everything is dead. The cemetery morgue is also destroyed, as though heavy battles had taken place here, but no battles took place here. The Poles had taken apart the Jewish houses, looking for hidden treasures. A rumour started to circulate in the city that the Jews had hidden large fortunes inside the walls of their homes, so the houses were wrecked in search of these treasures. The Ohel (monument) of the Ostrowiec Rebbe, Reb Meir Yechiel Halevi, of blessed memory, is also destroyed. His gravestone lay on the ground broken into pieces. The gravestone of my father, of blessed memory, was whole. The vandals, though, had torn out the marble plate. Many gravestones lay broken and cows were grazing amongst the graves. Upon this sight, I sat down on the stone of my father's grave and cried bitterly. I cried my heart out. The Nazis dragged my mother off to Treblinka. Her ashes are probably scattered over uncared fields. May her memory be a blessing, but even the dead are not allowed to rest in peace. This is what our "loving" neighbours did. The gravestones were broken and the graves profaned. No doubt, the field will soon be ploughed under because of urbanization with the aim of wiping away all traces of the once great Jewish centre. What will happen then to the graves of our near and dear ones? I do not know how long I sat there at my father's grave, because the sound of voices startled me. When I looked around, frightened, I saw a few Jews near me. They recognized me, and got me up from the gravestone. They told me that approximately 80 Jews had returned to Ostrowiec from various camps and from their hiding places in the forests, but the majority left here or are preparing to leave. A short while ago, they told me, a house where a few saved Jews were living, was crashed into and three of them were killed. A note was left behind saying that, "If you will not leave here promptly, you will all be murdered." The three Jews were buried in the cemetery and monuments erected. The following day the tombstones were found smashed and the graves disgraced.

I was led into the locality where the remaining Jews gather. This was in the "Warshavsky Hotel," a small Jewish hotel on the "Teumah Hill" in front of the church. Here I met a few lonely people, sole ones remaining from large families. These were not human beings in the normal sense of the word. They were wrecks. Their eyes reflected bitterness, disappointment and despair. When they heard that I had come from Paris, they pressed close to me to question me about the situation of the refugees there and how they can emigrate. As I looked at these people, I thought more than once to myself: What was the point of struggling so hard to stay alive? It was not only Hitler who wanted to liquidate us. The whole world helped him and is still helping him to destroy Jewry completely.

***

The following day, I went to see how matters stood in connection with my inheritance. What I found was a brick two-story building which had belonged to my parents, and a whole courtyard area that stretched for three streets from my grandfathers property. These were wooden houses and some also of brick. In the midst of the area was a garden with fruit trees and flowers. My grandfather, Avraham Leibish Waxman, of blessed memory, was once a man of property. He once had an estate in Chmielev, near Ostrowiec, and a mill too. Since that time, he had a love of nature of his own fruit trees and fruit. Later, he bought the property in Ostrowiec, and the first thing he did was to have the garden planted. There, we used to enjoy our free time. Near the garden, my father built his house. We also had many Christian neighbours. We got along very well with them and used to play with their children. One of our neighbours was called Leshkowitz. He was a livestock slaughterer who spoke a very good Yiddish which he learnt from his Jewish neighbours. When I went to see what happened to my inheritance, I happened to chance upon this Leshkowitz on Shener Street. He immediately recognized me and greeted me with these words:

"Take a look! Take a look! You're still alive!?"

My heart received a blow and tears started to stream from my eyes. A neighbour and a so-called friend of so many years, whom my grandfather had helped a lot, and with whom we had lived as a good neighbour; someone who knew what a large family we were, which embraced around 200 people, upon seeing that one of them was alive, instead of welcoming him in a friendly manner, and inviting him into his home to honour him with a drink, regrets instead that I did, in fact, survive. He could not stand to see me. Nothing prepared me for such brutality. I merely answered him:

"Yes, you see with your own eyes that I'm still alive and will probably outlive many of my enemies."

I wiped my eyes and went to see my former home. I met another neighbour living in my mother's house, also a livestock slaughterer. He received me in his kitchen, not allowing me into the salon, but through an opening in the door I saw our green sofa and the large, massive sideboard. I also saw our drapes and our other things on the balcony. On the other side of the premises, on the balcony, near the kitchen, was our glassed-in porch. Here stood containers, probably with cabbage, and sacks of potatoes. I was dying to go into the room that served as my writing room. That was where I had once written my poems and stories, sitting during winter evenings near the stove, but he did not open the door. Not waiting until I would ask him something, he finished with me, saying that he had been given the premises by the magistrate, and that he must not deal with me at all in this regard, but that I have to direct my inquiries to the officials. He eyed me with a pair of murderous eyes, shoving me towards the door. I went out, feeling as though someone had poured a pail of cold water on me. He immediately locked the door behind me, as though he was afraid that I might return. I went away from there embittered, disappointed, and a wreck.

My grandfather's houses were also taken away, and even the garden was destroyed. Even the acacia tree, which I loved so much, and from which I would remove branches each year for our succah, was chopped down. No sign of it remained. I felt physically and mentally crushed, insulted and spat upon. It was only then that I understood our great tragedy and destruction, that it was not only the Germans, the Nazis, who destroyed and rooted us out, but also the other nations who helped them actively such as the Poles, Lithuanians, Ukrainians, Russians, Hungarians, Rumanians and others who helped them actively and participated in the murders; and also those who stood by and watched indifferently, closed their borders, and in no way helped the defenseless people in their desperate situation.

I wandered around in the city like a madman, a lost soul, and could not stop crying. I was physically and mentally broken. I looked into many Jewish homes and stores where, at one time, I met so many friends and acquaintances, precious faces and friendly looks, but I no longer meet there any of the former owners. I look into the yards, and scenes of the Jewish children who once played there flash before my eyes, the Shloimelech, and Peselechs, the Hershelech and Dvorelech, but they have disappeared. I remind myself of the long caravans and transports, the executions, the gas chambers and crematoriums where I met them when they were being led to their death. The Nazis and their partners thought up thousands of ways of death for their victims. Their houses, their residences and their stores were taken over by strangers who took possession of the whole Jewish fortune, the sweat and toil of generations. They stole it all, and now they parade around in the clothing of the Jews, Jewish underwear, Jewish jewelry, everything the Jews owned. Whenever one of the victims of those they helped murder and liquidate, but whose fate was to survive and live, reappeared, they consider him an enemy, an intruder, an evil spirit who has come to disturb their peace. They are ready to kill him, just as happened to so many victims.

The large market square, like a large container, was alive with Jewish stores. The only non-Jewish store was the pharmacy. Many of the houses are in ruin, ripped apart by the Polish neighbours who sought, in the walls, encased Jewish treasures. That market container does not exist any longer. In its place are holes, cracks and wrecks. Piles of bricks are scattered. The market place is only open twice a week, every Monday and Thursday, but they no longer have the former lustre. No longer are there Jewish buyers or sellers. Some "stalls" still remain, operated by Poles, but the peasants do not enjoy dealing with them because they do not know how to sell. They are sour-faced, unpleasant, without any desire to win over the customer, to show him that he is making a good purchase. They treat him badly, mocking him and threatening him. I look into the tavern of Yosl Hurg, where the peasants used to come to gorge themselves and get drunk and afterwards want to kiss Yosl. Now, gentile bosses took over, with ruddy stout appearances, who, themselves indulge in drinking as they serve there, and afterwards try to rob their patrons, create havoc, and start a fight. The peasants run off, cursing and spitting on the proprietor, recalling fondly their "zhid," Yosek, who was a "pazondi chlop" (decent man).

I look into the store of Chana-Rivka, Miriam Bayleh, Hindele Monesen's and the chazantteh (cantor’s wife); these were businesses that the women ran because the men were not capable, or because they were teachers, and the women were the main breadwinners. All these are no longer here, nowhere to be seen. Wherever one looks, it is as though the earth had swallowed them. The iron handrail area, where Jews always used to gather on Sunday, and in the middle of the week, is also empty. The merchants, brokers, "money changers" and the loaners on interest, the cantors and matchmakers--all are gone. The iron handrail area is empty, nobody visits there anymore. A melancholy hangs over it all, a plaintive cry can be felt. The business of Moishe-Mendl Neihoiz stands locked. The show window is knocked out and boarded up. Moishe-Mendl no longer tells jokes and no longer whispers into the ears of friends. In Dudl Boifeld's drygoods store, one now sees Polish people serving the customers. They have changed the stock of silk and velvet, brocade and other fine goods, for coloured kerchiefs, flashy fabrics. No more gentle talk is heard there. There is noise and clamour.

I walk along this way in pain and with swollen eyes which absorb the whole Jewish tragedy, and the unceasing Jewish sorrow, until I come to the place where once stood the old Jewish synagogue and the study houses, but here I find a grassy hill and brush. The grand old synagogue, built in the 16th century, no longer exists. It was one of the most original and noteworthy architectural synagogues. It was a wooden structure, with a round cupola on top of the roof. The ceiling was round, with paintings and quotations of Biblical motifs, from which there hung down heavy brass lamps, with inscriptions of the donors. Legend has it that the painter fell down and was killed. The Holy Ark, where the Torah Scrolls rested, has a work of woodcuts which portrayed birds, flowers and exotic fruits. On the western wall, also decorated with paintings and quotations from the Hebrew Bible, hung the "Seat of Elijah the Prophet." The godfather would sit on it during a traditional circumcision. Amongst the many curtains for the Holy Ark there was also one with a Polish coat-of arms, inherited from an important Polish royal family, in recognition of the Jewish help during the Polish uprising of 1863. On the occasion of important Polish national holidays, when Polish government officials would come to the synagogue, the curtain with the initials P.R, (Polska Republic), would be hung up. Near the synagogue, on the right side, was the old study house with the windows facing the Stara Kanovsky Street. There, prayers went on all day, one quorum after another, and boys would sit at the oak tables engrossed in study. On the left side, the windows faced the river and meadows. There stood the "New House of Study" where Jews in the trades, minor merchants and craftsmen, fine middle class men, prayed. Down a few stairs was the "Little House of Study." where another class used to pray: porters, butchers, bakers and wagoners, people whose workday begins very early. Thousands of Jews gathered at these places for prayers. Now, all that is left are ashes and dust. I sit down on a stone and cry at the destruction. I say prayers of mourning. I was flooded with my own tears and mumbled, which quickly became a cry, in my imagination, the cry of thousands, tens of thousands, which resounded in my mind and in my ears. I shut my eyes and imagined the scenes before Yom Kippur when the synagogue and study houses and prayer houses are filled to overflowing. In the courtyard of the synagogue, thousands of women gathered, in wigs or head-coverings, with tear-filled eyes, holding holiday prayer books in their hands. They awaited the rebbe, The Holy Man (Tzaddik), who comes from his House of Study to the Old Synagogue where he recites the Kol Nidre. A commotion can be heard as the rebbe exits the House of Study, wearing a white linen robe and a prayer shawl. Thousands of Hassidim, similarly dressed, with flowing beards and sidelocks, with radiant eyes, carry the rebbe, so weak, on their hands. The whole Zatilneh Street is full of strong young men, butchers, wagoners, porters, coachmen, horse dealers. They form a pathway through which the rebbe will soon pass, not allowing anyone to break through the line. Here they come, or better still, flutter, storm, these hundreds of Hassidim in white linen robes and prayer shawls, carrying the rebbe in their hands. His eyes are flaming, and his wispy beard sways in the wind. The procession arrives at the synagogue courtyard. Thousands of voices call out:

"Holy rebbe! Righteous holy man! Bring prosperity... Bring salvation... Pray for a good year, redemption for the Jewish people!"

The heavens tremble, the ground shakes and the whole world is moving.

When I awoke, I saw beside me a crowd of people, Poles, who were talking amongst themselves and pointing to me, as though I was crazy. One came closer and asked me:

"You got lonesome for your buznitzeh? (synagogue). The Germans burn it and cleared the place for us. We'll plant a garden here."

Yes, the Germans burnt and destroyed the Jewish synagogue together with the Torah Scrolls and the worshippers. They cleaned the place for the Poles who will plant a garden here. They will make a park from the cemetery too. Polish children will play on the ruins of a destroyed Yiddish world.

***

That very same day, I went away from my home city, Ostrowiec, broken-hearted and crushed physically and mentally. I slid along the walls like a thief, ashamed to look at the houses, the trees and the streets, which still remember me from those fortunate times when I used to stroll hopefully and happily, full of fantasies and dreams. I believed in the world in those days. I believed in humanity, and hoped for a better tomorrow when people and nations will live in mutual understanding, helping one another to build a more beautiful, better and more just world; when the words of the prophet that, "Swords will be turned into ploughshares and when the lion will lie down with the lamb" will come about. Unfortunately, all these hopes and dreams were torn asunder. I ran away from the city of my dreams disappointed and bitter, downtrodden and in pain, insulted and spat upon, because my eyes have seen so much of blood and tears, so much brutality and murder, so much despoilment and vileness. I left, never to return. I left for a new world, to a new continent, and to new unknown surprises in life.

Ostrowiec Aid Society

The Ostrowiec Aid Society for Konin Refugees
Eliezer Langer
Memorial Book Konin
Translated by Libby Raichman
Donated by Avi Borenstein

At the beginning of December 1939, the Ostrowiec Jewish committee was called to the head of the “Gestapo” to inform them that a transport of Jews was passing through Ostrowiec who had not eaten for a few days, and that they were given permission to distribute food to them. With Jewish enthusiasm, we threw ourselves into the task of preparing food for the Jews, as much as was possible in those days. We delivered tables with food to the train station and waited for the train to arrive with the Jews. We were taken aback to see Christians coming out, with “shynen” directly to Ostrowiec. The Gentiles were starving and asked the Jewish representative to sell food to them. We managed to satisfy their hunger. Our representatives turned to the head of the Gestapo, asking him what had happened – he asked us if we were ready to receive the Jews in Ostrowiec. Approximately four minutes after 4pm, the train with the Jewish victims appeared. When we saw them, and they saw us, the scene at that moment was indescribable; their pale faces, and their eyes – frightened. Trembling and in great fear, they began to stammer these few words: “where are we, and where are we being taken?” We answered them, telling them where they were, and brought them food and drink.

We immediately began to distribute food and drink to the train carriages. Soon we learned that these were Jews from Konin.

While we were speaking to the Jews, our chairman [Judenrat?] Dr. Zeisel arrived with Yoske Rozenman with a certification from the head of the Gestapo, that the transport with Jews is permitted to remain in Ostrowiec.

When Dr. Zeisel turned towards the leader of the transport, a folk-German, with the certificate permitting the Jews to leave the train, then in anger, he attacked Dr. Zeisel. We had to take him home in a horse-drawn coach. As it turned out, the transport leader saw that his plan to rob and kill the deported Jews failed. We took the 1200 Jews into the Ostrowiec Mizrachi “Yavne”” synagogue and immediately issued an appeal to the Ostrowiec Jewish community, that whoever is in the position, is obliged to voluntarily take Jews home, and provide them with food and sleeping accommodation. Our plea was accepted. The first to respond was Dr. Wacholder , who immediately took an elderly couple. After him everyone took home Jews from Konin, so that by 1am, everyone had been allocated a place to stay.

We managed to make it possible for the Konin Jews to live in the community under the same conditions as the residents of Ostrowiec. They were allocated positions on the committee, the German labor department, the baker's co-operative, and in all other kinds of work, so that they would not be sent away to other places. At the same time, we established a folk-kitchen for the most needy. About 2000 lunches were provided daily. We also managed to enable as large a number of Konin Jews as possible, to be employed in the most well-known Ostrowiec factory “Zaklady Ostrowiecke, and at the German “Hermann Goring Factory”. With enormous effort, we managed to bring in up to 2000 Jews in the middle of 1942, among them, also Jews from Konin.

At the request of a German woman from the village of Bodzechów, near Ostrowiec, we managed to send six Jewish workers to dig a pit. We sent a representative from our committee with them, who brought back happy news, that there was a possibility of employing a larger number of Jewish workers. We managed to employ approximately 700 Jews there. Jews also found work in the Tzegyelniye [Cegielnia] owned by Jaeger, as well as 300 Jews at the firm “Trees and Shingles” owned by the Shosseye family.

Approximately 300 Jews worked in the German warehouses with food products. We also saw that Jews were employed in other smaller workplaces.

Dziennik Chaima Icchaka Wolgelerntera

 

Chaim Icchak Wolgelernter i Chajele z ich pierworodnym dzieckiem, 1940 r.

Wprowadzenie do dziennika Chaima Icchaka Wolgelerntera

[…] Chaim Icchak urodził się w 1911 r. w Ożarowie jako czwarte z ośmiorga (dwoje zmarło w dzieciństwie) dzieci Hendli Rywki z domu Selzer oraz Jeszajahu Wolgelerntera. Rodzina przeniosła się do Kazimierzy Wielkiej, gdzie Jeszajahu został szochetem (rytualnym rzeźnikiem) miejskim. Był potomkiem wybitnego rebego Itamara z Końskowoli i pobożnym chasydem. Najstarszy brat Chaima Icchaka, Abram, wyjechał w latach dwudziestych do Kanady, dwóch młodszych – Dawid i Meir – zostało pomocnikami ojca. Najstarsza siostra Matil wraz z mężem Chaimem Medlem mieszkała w Zawichoście, młodsza, Ita, mieszkała jeszcze z rodzicami.

Chaim Icchak Wolgelernter od najmłodyszch lat wyróżniał się pobożnością i głodem wiedzy. Po swojej bar micwie wyjechał do Krakowa, by studiować Torę w tamtejszych jesziwach. Po kilku latach udał się do Ostrowca, zdał trudny egzamin i został przyjęty do znakomitej lokalnej jesziwy. Ujawnił się wówczas również jego talent literacki – został sekretarzem jesziwy, a także wydawcą miesięcznika poświęconego Torze, pisywał też własne teksty do pism religijnych.

Gdy w 1936 r. poślubił Chaję Płatkiewicz z Działoszyc, zamieszkali w sąsiedzwie jej owdowiałej matki Jachet Płatkiewicz, której Chaja pomagał prowadzić sklep tekstylny. Gdy po trzech latach małżeństwa młodzi Wolgelernterowie wciąż nie mieli dzieci, Chaim Icchak zwierzył się z tego problemu swojemu cadykowi z Ostrowca, a ten nakazał mu pojechać do cadyka Noama Elimelecha do Leżajska. Dziewięć miesięcy później, w końcu listopada 1939 r., urodziła się Wolgelernterom córka Alte Sara Lea, a w lutym 1941 r. syn Szraga Fajwel. […]

[…] Sam Chaim Icchak Wolgelertner w czasie drugie akcji wysiedleńczej znalazł schronienie (podobnie jak w czasie pierwszego wysiedlenia) u sołtysa w Szyszczycach, a jego bracia Dawid i Meir – u Magdy Kozioł w Skalbmierzu. Później, w lutym 1943 r. zgodziła się ona przyjąć do siebie innych żyjących jeszcze członków rodziny. […] Tam właśnie, na strychu w Skalbmierzu, Chaim Icchak zaczął pisać swoją kronikę. […] Z niemałym trudem znaleźli kolejną kryjówkę we wsi Dębowiec u chłopa nazwiskiem Biskup […] pozostali i Biskupa Żydzi zostali zamordowani 22 czerwca 1944 r. […]

Dziennik Chaima Icchaka Wolgelerntera – tragiczne świadectwo wiary – jest jednym z ważniejszych źródeł na temat Zagłady, być może jedynym pisanym na bieżąco, w ukryciu przez chasydzkiego rebego.

[…] Książka „Unfinished Diary: A Chronicle of Tears” autorstwa Chaima Icchaka Wolgelerntera ukazała się w 2015 r. nakładem wydawnictwa Israel Bookshop Publications.

[…]

Barbara Engelking

KRONIKA ŁEZ
Opracowanie Barbara Engelking

Archanioł Michał poświęca dusze sprawiedliwych przed Bogiem.
(תוספות מנחות ק'י חנינה כ'ב)

Kiedy miałem 16 lat, po spędzeniu moich najlepszych lat w jesziwach w Krakowie, wiedziałem już więcej o Talmudzie i posekach, kiedy moja dusza zaczęła nagle odczuwać pragnienie czegoś wyższego, co przyniosłoby rozwiązanie różnych wątpliwości, które gnębiły myśli […] galicyjskie, moje dotychczasowe życie stawało się coraz bardziej nudne, monotonne i ciasne, potrzebowałem siły, która by mnie porwała, wyprowadziła na szersze i wyższe horyzonty, postanowiłem więc pojechać do Ostrowca.

Genialna metoda pulpil (przyp. 2 – Metoda nauczania pilpul (hebr. debata, od pilpel – pieprz, przenośnie gorąca [ostra] dyskusja) – specyficzna metoda prowadzenia studiów talmudycznych, oparta na dialektycznym rozważaniem fragmentów tekstów.), o której miałem trochę pojęcia od mojego rabbiego, reb Lewina, nauczyciela z Krakowa, ucznia starego rabbiego z Ostrowca, reb Meira Jechiela, błogosławionej pamięci, oryginalne i specyficzne podejście do każdego trudnego bądź zagmatwanego zagadnienia z Gemary, niezrozumiałego zwrotu, albo zwyczajnie niewiarygodnej historii, z dokładnie sprecyzowaną błyskotliwą myślą, czasami też z wyliczonymi matematycznie cyframi, oraz jedyny w swoim rodzaju, niezwykły post jako droga umartwiania się w służbie Bogu spowitej welonem legend – wszystko to razem tak mnie zahipnotyzowało. Pewnego dnia w Sukot roku 1929 po raz pierwszy przekroczyłem próg domu mojego wielkiego rabiego, reb Ezechiela Binsztoka [powinno być: Halsztuka], rabiego z Ostrowca, jedynego syna i dziedzica duchowego świętego reb Meira Jechiela, błogosławionej pamięci.

Po dziś dzień nie jestem w stanie zrozumieć, skąd w moim nędznym doczesnym życiu znalazło się miejsce dla wielkiej światłości, która biła od tego przewodnika duchowego, którym był rebe z Ostrowca. Jestem pewien, że rzeczywiście odczułem w sobie tę świętość. Nigdy nie zapomnę wrażenia, jakie zrobiła na mnie modlitwa rebego. 8 dnia Sukot, kiedy odmawiał „Niszmat kol Chaj” z ekstazą tęskniącej duszy, z sercem, z którego tryskało źródło łez – święty Ojcze, litościwy i miłosierny Stwórco – jasno było widać, jak za sprawą tego wielkiego przewodnika jest wyrażany ból i cierpienie całego narodu przed jego miłosiernym Ojcem, Który bez litości każe swoje dzieci, kiedy źle dczynią, a potem uległe przyrzekają, że będą już pobożne.

Czułem, jak każdy członek mojego ciała, każde ścięgno i najmniejsza cząsteczka zostają obmyte, opalone gorącymi węglami, całe jestestwo nagle staje się tak oczyszczone, dostaje skrzydeł, szybuje coraz wyżej i wyżej do bezkresnych światów – zapomniałem o wszystkim, co wokół mnie.

Potem czułem wszechogarniające mnie ciepło, taką duchową lekkość, że przez cały dzień chodziłem w uniesieniu ducha. Tisz u rebego i jego modlitwy, wszystko to zdawało mi się częścią niebiańskiej światłości, która nie ma nic wspólnego ze sprawami ziemskimi. Przybyła tylko na świat, aby wszystko to unieść na tę samą wysokość, duchowość przebrała się w ubiór duszy, nastąpił upadek na potrzeby wzniesienia. Kiedy po tiszu omawiano wspaniale głębokie kazanie, które rebe wygłosił przy stole, zostałem całkiem porwany przez każdą myśl. Wszystkie one przeszywały mnie do najintymniejszych pokładów umysłu, były skierowane bezpośrednio do mnie, były odpowiedzią na moje wątpliwości, napojem dla mojej spragnionej duszy. Ten jeden dzień rozwiązał nawarstwiające się przez lata. Zrozumiałem magnetyczną siłę Ostrowca.

*

A kiedy jego modlitwy nie były w stanie odwrócić wyroku, który ogrodził twierdzę surowej sprawiedliwości, ideał wskazujący drogę nie mógł więcej oświetlać mrocznej przyszłości narodu żydowskiego, i kiedy również milionowe europejskie żydostwo zostało złożone w męczeńskiej ofierze na ołtarzu Kidusz ha-Szem, czyż na tym samym ołtarzu mogło zabraknąć miejsca dla ich wielkiego przewodnika?

*

Kiedy europejscy Żydzi zostali wymordowani, ich miejsca święte zburzone, a świętości zbrukane, nie było też miejsca dla uświęconego, boskiego ołtarza świętego rebego z Ostrowca, tablice zostały roztrzaskane.

Czasami rebe tłumaczył ostrowiecką metodę nauczania i modlitwy. Całe stworzenie świata i każda rzecz ma ciało i oblicze albo, jak się to często nazywa, ciało i duszę. Oblicze, to znaczy dusza, jest istotą stworzenia, ciało jest jedynie ubraniem dla duszy. Tak samo jest z człowiekiem, który jest istotą stworzenia, dzieła stworzenia, i on również ma ciało i duszę. Dusza człowieka jest boską cząstką. Każda micwa i dobry uczynek, który wykonuje człowiek, to pokarm duchowy dla duszy, dla cząstki boskiej. Siłą rzeczy, kiedy dusza się raduje, człowiek tworzy w ten sposób naches-ruech (powiew ekstazy) również dla Najwyższego, dla Szechiny, ponieważ dusza jest cząstką boską.

Poza tym człowiek, najdoskonalsze stworzenie, został stworzony z umysłem i rozumem, aby robił jak najwięcej micw i dobrych uczynków i tworzył jak największy naches-ruech dla Boga. Dusza w ten sposób dociera na najwyższe poziomy, nawet do poziomu Mosze Rabenu (Mojżesz, nasz nauczyciel). Twarzą w twarz mówię do niego, to jest tikun (ulepszenie, naprawa) doskonalenia […] wszystkich gaonów i cadyków, zarówno ukrytych, jak i ujawnionych, każdego na jego własny sposób i każdego z nowymi spostrzeżeniami odnośnie Tory i spełniania Woli Bożej. Jedyną intencją ich wszystkich był tikun duszy, aby stworzyć dla niej pokarm duchowy. Wielki Bal Szem Tow stworzył chasydyzm. Jest to nowa, zupełnie nowa droga. Napełnił on służbę Bogu tak silnym duchem życia, w chasydyzmie jest tak wielka siła, która jest w stanie pociągnąć za sobą nawet biednych, prostych Żydów, którzy nie znają Tory, będącej wstępem wiodącym do tikunu duszy. Siła chasydyzmu promienieje do takich ludzi, aby również oni mogli osiągnąć doskonałość, aby również oni mogli przynieść swojej duszy pokarm duchowy.

Wielki ojciec rabiego miał własną drogę, przez posty i samoumartwianie się, przez akceptację trudności, przygotowywanie ciała i poniżanie własnego ja doszedł on do uniesienie duchowego. Duchowość duszy tej cząstki bożej, wzniosą się ku najwyższym źródłom Stwórcy przez odrzucenie najniższego świata duszy. Było to dla niego zagadnienie cierpień z miłości. Dlaczego właśnie karci Pan, kogo miłuje? Jeśli człowiek na zasługuje na ukaranie przez cierpienia, dlaczego Bóg go karze? Jest to jedno i to samo, kiedy człowiek naprawia duszę, uzyskuje przecież boski naches-ruech. Siłą rzeczy przez cierpienia fizyczne, które na niego spadają, jego ciało ziemskie jest ciemiężone, ale jego duchowe zadowolenie staje się silniejsze. Dusza wznosi się do wyższych poziomów, dlatego nazywamy to cierpieniami z miłości. Cierpienia przychodzą na człowieka przez miłość, którą Bóg otrzymuje z dobrych uczynków, i dlatego nasi uczeni uważają, że jeśli na człowieka spadają plagi, powinien od wiedzieć, że to nie są cierpienia z miłości.

Dlaczego właściwie cierpienia od plag nie są cierpieniami z miłości? Jak mówimy, cierpienia prowadzą do uwznioślenia duszy, do świętości. Plagi nie tylko, że nie mogą doprowadzić do świętości, ale mają dokładnie odwrotny skutek. Jest to przecież powiew nieczystości, który zabrudza duszę, i nie może zostać nazwany cierpieniem z miłości. Tak ojciec rabiego stworzył nową drogę w służbie Bogu, również do nauczania dał nowy wiatr życia, swoją metodę pulpil, która ma służyć temu samemu. Błyskotliwe dzielenie włosa na czworo, aby znaleźć najbardziej dogłębną istotę rzeczy, to co najintymniejsze w duszy, to znaczy sedno zagadnienia, przekreślenie tego, co umysłowe, służy temu, aby cała dusza mogła komunikować się ze światem Tory, aby nastąpiło zbliżenie duszy człowieka i duszy Tory, a jako że dusza człowieka jest cząstką boską, zamiarem jest, aby Bóg i Izrael stały się jednym.

Później już sam zrozumiałem, kiedy często wskazywał, że droga jego ojca była […] miłości, wtedy on, następca i duchowy spadkobierca, również dołożył cegiełkę do tego budynku, mianowicie odmawianie modlitwy nazywanej modlitwą serca, było to […] bojaźni – serce cielesne.

Były […] ból przeciw gorącemu pragnieniu cielesnego serca.

Byłem pewny, że w ostatnim pokoleniu, chociaż […] Tory znajdowało się w Polsce wystarczająco wielu, to jednak najświętszym miejscem było Ostrowiec – arka przeświętego rebego, w której znajdowały się dwie tablice – Tora Weawoda (Tora i praca).

Następca i dziedzic duchowy, który z takim przekonaniem pielęgnował metodę swojego ojca, że kiedy wybiła godzina […], aby dusza, cząstka boska, dosięgnęła najwyższego źródła przez całkowite uwolnienie się od potrzeb cielesnych, przez całkowite anulowanie cielesności, przygotowywał się do tej wielkiej godziny. Dłuższy czas wcześniej, całe dnie owinięty w tałes i tfilin, zagłębiony był w zagadnienia Kidusz ha-Szem.

Archanioł Michał poświęca dusze sprawiedliwych przed Bogiem. Później to zrozumiałem.

W Lag Baomer 1930 r., kiedy pochylaliśmy się nad przepisami dotyczącymi szechity (rytualny ubój zwierząt), rabi powiedział mi, że halacha jest ogrodzeniem, ponieważ halacha broni nas przed żądami cielesnego serca – […] pobożność – szechita – jedynie pobożność, pilpul szel Tora (hermeneutyka, analiza i krytyka jako narzędzie Tory), będąca duszą Tory, jest pokarmem duchowym dla duszy i umysłu. Aby tworzyć naches-ruech dla Stwórcy, musi być przecież miłość, dlatego halacha, pilpul i obraz są takim magnesem dla duszy, a serce, miłość i pobożność – prawdziwym i całkowitym tikun. Tak.

Z języka hebrajskiego przełożyła Blanka Górecka
Z języka jidysz przełożyła Magdalena Siek

[…]

 

Źródło:
„Nic nie potrzebujemy. Tylko przetrwać ten czas. Relacje Żydów ukrywających się w okupowanej Polsce”, red. Justyna Majewska, Warszawa 2022.
rodz. VI Chaim Icchak Wolgelernter
s. 437-454

The Name's Bajgelman

 

The Name's Bajgelman - Ola Bilińska Ensamble

27.06.2019, Festiwal Kultury Żydowskiej, Kraków

Ola Bilińska, wraz z muzykami tworzącymi wspólnie z nią projekt Libelid, oddaje muzyczny hołd rodzinie Bajgelmanów, którzy znacząco wpłynęli na muzyczny krajobraz przedwojennej Łodzi. Dawid i Chaim (później Henry) Bajgelman to dwaj najwybitniejsi członkowie muzycznego klanu i to ich twórczości poświęcony będzie koncert na FKŻ.

Dawid Bajgelman był postacią niezwykle wszechstronną: skrzypkiem i altowiolistą, dyrygentem, kompozytorem i autorem tekstów. Dyrygował Łódzką Orkiestrą Symfoniczą i orkiestrą Teatru Żydowskiego Icchoka Zandberga, komponował i dyrygował w wielu teatrach w całej Polsce, nagrywał płyty dla Syrena-Electro, lecz zasłynął najbardziej jako autor muzyki do spektaklu „Dybuk” S. Anskiego, który stał się międzynarodową sensacją teatralną. W czasie wojny w Łódzkim Getcie założył i dyrygował 44-osobową orkiestrą symfoniczną.

Chaim Bajgelman był skrzypkiem, saksofonistą oraz kompozytorem, który jako jedyny z dziewięciorga muzykalnego rodzeństwa przeżył wojnę. Grał profesjonalnie już od piętnastego roku życia. Był członkiem rodzinnej grupy The Jolly Boys, którą wskrzesił w powojennych Niemczech pod nazwą the Happy Boys, grając jazzowe koncerty dla amerykańskich żołnierzy i żydowskich ocaleńców. Po wojnie wyemigrował do Nowego Jorku, gdzie kontynuował muzyczną działalność z The Happy Boys.

Ola Bilińska z zespołem zaaranżowała utwory obu braci na miarę 21. wieku: w przedwojennych pieśniach, kołysankach i fragmentach muzyki teatralnej znalazło się więc miejsce dla samplera, analogowych syntezatorów i elektronicznych efektów wokalnych. Na pierwszym planie jednak pozostają ukochane instrumenty obu braci: skrzypce i altówka, na których zagra Julia Ziętek, znana ze swojej współpracy z muzykami sceny alternatywnej, takimi jak Maciej Cieślak (Ścianka), Monika Brodka, czy zespół Mitch and Mitch. Całość brzmienia dobarwiają dwa inne niezwykłe instrumenty strunowe: wiolonczela oraz harfa. Utwory braci Bajgelman zabrzmią tym samym na FKŻ w nowoczesnej, a zarazem nieco romantycznej, akustyczno-elektronicznej odsłonie.

Ola Bilińska (głos, gitara elektryczna, elektronika), Edyta Czerniewicz (wiolonczela, głos), Julia Ziętek (skrzypce, altówka, głos), Kasia Kolbowska (harfa, głos), Sebastian Witkowski (gitara basowa, syntezatory)

Gość specjalny: Riva Berelsman, córka Chaima Bajgelmana.

Balint Lea

Lea Balint

Menedżerka w organizacjach charytatywnych, działaczka społeczna, dziewczynka ocalona z Holocaustu.

Lea Balint (z d. Alina Alterman) urodziła się w żydowskiej rodzinie 23 czerwca 1938 r. w Radomiu. Wychowywała się w Ostrowcu Świętokrzyskim. Ojciec był tam właścicielem fabryczki ekskluzywnych mebli drewnianych. Matka była gruntownie wykształcona, znała kilka języków.

Części rodziny udało się emigrować do Palestyny jeszcze przed wojną. W 1942 r. ona razem z rodzicami została wysiedlona z domu, który przejął sąsiad. Wszyscy trafili do ostrowskiego getta. Ojciec za odmowę objęcia funkcji w Judenracie został wywieziony do Auschwitz. Ona sama z getta nie pamięta nic. Ją i matkę wyprowadził na „aryjską” stronę sąsiad, który potem zagarnął cały ich majątek. Matka ukrywała się z nią u Polaków, ale została zadenuncjowana przez tego samego sąsiada. Ratowała się ucieczką, skacząc przez okno. Niemcy schwytali ją i zamordowali. Leę zabrała do siedziby Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi w Brwinowie koło Warszawy najprawdopodobniej osobiście matka Matylda Getter. Tam była ukrywana do końca wojny. Siostrom zawdzięczała życie, pamięta jednak codzienne zagrożenie, biedę, głód i ostrą dyscyplinę.

Po wojnie odszukała ją ciotka i przekazała do Komitetu Żydowskiego, który skierował ją do żydowskiego domu dziecka w Zatrzebiu koło Warszawy. W 1946 r. trafiła do placówki opiekuńczej w Helenówku. Wraz z innymi przeżyła złe traktowanie dzieci żydowskich przez miejscowe dzieci polskie. Po pewnym czasie znalazła się w Łodzi, gdzie została skierowana do żydowskiej szkoły. Tam w 1950 r. odnalazł ją ojciec i wykupił, zanim została wysłana do Izraela. Razem wyjechali do jej ciotki w Hajfie. Tam, nie znając języka, z trudem przechodziła edukację podstawową i gimnazjalną. Po odbyciu służby wojskowej studiowała literaturę i historię w Jerozolimie. W 1963 r. wyszła za mąż, potem urodziła troje dzieci. W Jerozolimie podejmowała prace na stanowiskach menedżerskich w organizacjach charytatywnych.

Zabiegała intensywnie o to, żeby siostry franciszkanki, w tym Matylda Getter, zostały uhonorowane Medalem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Matylda Getter otrzymała to wyróżnienie pośmiertnie.

Lea Balint od wielu lat zajmuje się pomocą dla osób pochodzenia żydowskiego, które jako dzieci utraciły tożsamość podczas II wojny światowej w okupowanej przez Niemców Polsce. Odnalazła korzenie ponad 100 osób. Do Polski przyjechała po raz pierwszy w 1984 r. Odwiedziła wówczas klasztor w Brwinowie, gdzie w księgach odszukała swoje dane. Potem odwiedzała Polskę jeszcze wiele razy.

Źródło: Balint Lea (ipn.gov.pl)

Moszek Niskier

 

Hanna Krall, „Taniec na cudzym weselu”

Warszawa 1993

s. 170-173

Daniela, panna młoda, wywodzi się od króla Saula, który rządził Polską przez całą noc. Jest prawnuczką Berka Niskiera, który miał największy sklep w Ostrowcu Świętokrzyskim. Jest wnuczką Moszka Niskiera, lekarza, honorowego obywatela Rio de Janeiro.

Saul Wahl istniał naprawdę. Był synem rabina z Padwy, ożenił się i zamieszkał w Brześciu Litewskim. Zyskał względy króla Batorego i Radziwiłłów. Dzierżawił produkcję kopalń w Wieliczce, a także młyny i browary. Historię uzupełniła legenda. Podczas burzliwej elekcji po śmierci Stefana Batorego, Mikołaj Radziwiłł miał zaproponować, żeby tron objął na jedną noc jego faktor. Wśród śmiechów i okrzyków: „Niech żyje król Saul” panowie schowali miecze i sięgnęli po kielichy. Saul panował do rana, skutecznie łagodząc zacietrzewienie stron. Po wyborze Zygmunta III nadal był królewskim faktorem.

Legenda o królu Saulu utrzymuje się wśród Żydów od ponad czterystu lat. Historyk Majer Bałaban pisał o niej z lekceważeniem, Henryk Samsonowicz uważa ją za możliwą. Żydzi przybywający z Nadrenii, Wormacji i Moguncji organizowali życie gospodarcze w Księstwie Litewskim i ściśle współpracowali z magnatami. Saul mógł być obecny na elekcji. Mógł siedzieć przy stole Radziwiłłów. I mógł być królem jednej nocy, czy raczej – jednej biesiady.

Pradziadek panny młodej, Berek Niskier, wierzył w króla Saula bez zastrzeżeń. Tym bardziej że potomkiem królewskim w prostej linii był nie kto inny jak jego teść, Nachum Lejb Rapaport, właściciel sklepu z galanterią, którego jednak nie prowadził osobiście. W sklepie stała żona; Nachum Lejb zajęty był rozmowami z Bogiem i dla klientów nie starczało mu czasu.

Pradziadek był człowiekiem zamożnym. Jego sklep zajmował pięć pokoi. Sprzedawano w nim rowery, obuwie, gramofony i odzież. Dom miał dwa wejścia, do sklepu wchodziło się od ulicy Kościelnej, a do mieszkania od Młyńskiej. Doktor Niskier był w zeszłym roku w Ostrowcu, po raz pierwszy od pięćdziesięciu pięciu lat. W oknie pokoju, w którym się urodził, stała młoda kobieta. Doktor powiedział: Dzień dobry pani, ja się urodziłem w tym mieszkaniu… Kobieta milczała. Doktor pomyślał – pewnie boi się, że chcę jej odebrać mój dom. Powiedział: Do widzenia pani, i poszedł dalej.

Pradziadek był człowiekiem religijnym. Miał długą brodę i nosił chałat – elegancji, szyty na miarę. Był wprawdzie wyznawcą cadyka z Góry Kalwarii, ale w większe święta przyjmował go sam Jechiel, rabin Ostrowca, który pościł od czterdziestu lat. W dzień pił wodę i modlił się, jak na Jom Kipur, w nocy jadł odrobinę i znów pościł.

Pradziadka Berka dotknął niezasłużony cios. Najstarszy syn został komunistą. Zaczęło się od książek – „Cementu” Gładkowa i Ostrowskiego „Jak hartowała się stal”, a skończyło się więzieniem. Syn Berka Niskiera siedział w więzieniu! Gdy okazało się więc, że młodszy syn uczy się w sobotę, je trefne, zamiast do synagogi idzie do lasy z Chaną, córką mleczarki, a co najgorsze – zaczyna czytać „Cement”, Berek Niskier powiedział: To już lepiej jedź do wujka do Rio de Janerio.

Dziadek panny młodej Moszek Niskier przyjechał do Rio w roku trzydziestym szóstym. Został klaperem, czyli handlarzem domokrążnym. Towar miał w walizce. Stawiał walizkę na ulicy i głośno klaskał. Z domów wychodzili klienci. Dawał im na kredyt, a raz w miesiącu zbierał należność – jeden albo dwa cruzeiros. Po innych dzielnicach również krążyli z walizkami polscy Żydzi. Ratalną sprzedaż w Rio zapoczątkowali klaperzy z Opatowa, Ostrowca, Szydłowca, Sandomierza… Każdy miał walizkę, rejon i stałych klientów. Kiedy rezygnował z handlu, odstępował klientelę innemu polskiemu Żydowi.

Po dziesięciu latach Moszek Niskier odstąpił klientelę człowiekowi, który właśnie przyjechał z Polski.

Był rok czterdziesty szósty.

Człowiek opowiadał…

Moszek Niskier zaczął rozumieć co stało się z jego rodzicami, dziadkami, wujami i rodzeństwem. Co stało się z całą stuosobową rodziną – królewską rodziną Rapaportów i Niskierów.

We trzech – z innymi klaperami z Ostrowca – wzięli nauczyciela i zaczęli przygotowywać się do egzaminów wstępnych.

Kiedy Moszek Niskier został lekazrem, wrócił do dawnej dzielnicy. Stanął pod oknami najbiedniejszych ludzi. Zaklaskał. Powiedział: teraz będę was leczyć.

Domy nędzarzy sklecone były z kartonu i desek. Nie znano jeszcze folii, więc po większym deszczu kartonowy szałas trzeba było budować od początku.

Doktor Niskier siedział w jednym z takich szałasów. Na ulicy czekał tłum. Doktor przyjmował wszystkich i od nikogo nie brał pieniędzy. Lekarstwa przynosił ze sobą i rozdawał chorym. To trwa do dzisiaj. Na Copacabanie przyjmuje bogatych za pieniądze. W fawelach, dzielnicach nędzy, leczy za darmo. Czytał przecież „Cement”, miał brata w więzieniu i szanował ideały socjalistyczne. Socjalizm co to jest? – powtarza pytanie doktor Niskier. – To ja jestem, a ja nie lubię egoizmu, nie lubię biedy i chcę, żeby była sprawiedliwość. Ja wiem, że to jest niemożliwe w skali świata, ale nie można żyć samym życiem możliwym…

Podobno kupował tanie domy, remontował i sprzedawał po niezłej cenie.

Byłby to kapitalizm raczej.

Z kapitalizmu utrzymywał rodzinę, kupował lekarstwa i woził transporty żywność na północ, dotkniętą suszą i głodem.

W ten sposób szczęśliwie połączył oba systemy. Żyje życiem i możliwym, i nierealnym.

Ślub wnuczki Moszka Niskiera odbędzie się w synagodze.

Daniela Niskier, lekarka, poślubi Carlosa Wajsmana, urzędnika bankowego.

Wesele odbędzie się o dziesiątej wieczorem. Zaproszono osiemset osób: dziadków – Niskierów w Ostrowca i Goldsztajnów z Sandomierza, rodziców urodzonych już w Rio i kolegów ze studiów.

Zagra kapela Wardy Hermolin.

Stary Hermolin był jubilerem w Ostrowcu. Sklep miał koło rynku, a mieszkanie odnajmował na Młyńskiej u Niskierów. W Ostrowcu była jeszcze inna orkiestra, kto wie czy nie lepsza, Samuela Szpilmana, skrzypka. Niestety, Markus, jego syn, który mieszka w Rio i w sławnej na całym świecie klinice chirurgii plastycznej operuje gwiazdy Hollywoodu, porzucił skrzypce i wybrał saksofon. W przerwach między operacjami gwiazd Hollywoodu gra jazz. Jazz odpada, orzekł Moszek Niskier. Pozostaje Warda Hermolin. Potrafi i lambadę zagrać i zaśpiewać A jidisze mame.

A jidisze mame musi być, bo weselni goście powinni trochę popłakać.

Popłaczą tylko ci z Ostrowca i Sandomierza. Tylko tam były prawdziwe żydowskie matki.

Kobiety w muślinach, brokatach i koronkach sprowadzonych z Włoch i uszytych przez Maison Liliana to są matki poprzebierane.

Nie o nich będzie śpiewała Warda Hermolin.

A jidisze mame będzie dla matek z Opatowa, Szydłowca, Lublina, Ostrowca Świętokrzyskiego i Janowa koło Pińska.

Po płaczu nastąpią tańce.

[…]

[?]

 

Ostrowiec [?], ul. Bałtowska [?], 1905 r. [?]

Untold Stories

 

Untold Stories: The 1946 Massacre of Jews in Kielce, Poland (youtube.com)

Letters

Information: United Ostrowtzer Hilfs Committee

My Name is Jack

 

Relacja Avrahama Friedentala

 

‎Relacja Avrahama Friedenthala, 

urodzonego w 1926 r. w Ostrowcu

o jego przeżyciach w ostrowieckim getcie, pracy przymusowej, ucieczce do lasu‎

Łowca grobowców